"बग्ज"ची पिल्लावळ."
पावसाळा सुरू झाला की जंगालाच्या वातावरणात एकदम फरक जाणवायला लागतो. ढगांचा गडगडाट, विजांचा लखलखाट, काळोखी दाटून येणे ह्यासारखे हवामानातले बदल तर जाणवतातच पण जेंव्हा पावसाच्या काही सरी पडून जातात तेंव्हा जमिनीवर हिरवळ उगवायला लागते. इतके दिवस शुष्क, निष्पर्ण भासणारे जंगल सापाने कात टाकल्याप्रमाणे हिरवेगार होऊन चमकायला लागते. अर्थातच याबरोबर अनेक जातीची फुलपाखरे, नाकतोडे, मुंग्या, माश्या, कोळी, वाळव्या, चतूर, ढालकीडे आणि ढेकूणकीडे दिसायला लागतात. याच काळात एकदम मोठ्या प्रमाणात हे कीडे दिसायचे कारण म्हणजे बहुतांशी किटकांची बाल्यावस्था ह्या नवीन आलेल्या झाडाझुडपांवर अवलंबून असते. या झाडाझुडपांची संख्या जसजशी पावसाळ्यात वाढते तसतशी या किटकांची पण संख्या वाढते.
मोठ्या प्रगत सस्तन प्राण्यांमधे अथवा पक्ष्यांमधे आपल्या पिल्लांची काळजी ते खुप दिवस घेतात. पण या चिमुकल्या किटकांमधे ते प्रत्येक जातीत होतेच असे नाही. कित्येक किटक तर जन्मत:च अनाथ असतात आणि पुढे आयुष्यभर त्यांनाच त्यांची स्वत:ची काळजी वहायची असते. आता मुळातच किटकांमधे एवढी विविधता आही की या त्यांच्या पालनपोषणाच्या सवयींमध्ये सुद्धा प्रचंड तफावत जातीनुसार आढळते. काही जातींमधे माद्या अंडी घालतात, त्यांचे जीवापाड, सतत रक्षण करतात मात्र अंडी फुटून त्यातून बारकी पिल्ले आली की त्या तीथून निघुन जातात. काही दुसऱ्या जातींमधे माद्या आधी अंड्यांचे आणि मग पिल्ले थोडी मोठी होइपर्यंत त्यांचे रक्षण, पालन पोषण करतात आणि मग निघून जातात. काही काही जातीत तर फक्त नरच अंड्याची काळजी वाहताना दिसतात. काही जातीत वयाने मोठ्या असलेल्या माद्या आपली अंडी दुसऱ्या तरूण मादीच्या हवाली करून स्वत: स्वतंत्र होतात. काही जातीत पहील्यांदाच अंडी घालणाऱ्या माद्या अतिशय कमी संख्येत अंडी घालतात कारण जर अंडी जास्त घातली तर त्यांना त्यांचे रक्षण करता येइल की नाही याची खात्री नसते. या कमी संख्येतल्या अंड्यांचे रक्षण मात्र त्यांनी व्यवस्थीत केल्यामुळे त्यांच्या पिल्लांचा मरण्याचा दर खुप कमी होतो.
या किटकांना स्वसंरक्षणाकरता खुप शक्ती नसली, वीष नसले तरी ते बचावाच्या अनेक युक्त्या वापरतात. घरट्याचे ठिकाण, त्याचा आकार, रंग असा काही असतो की तो भक्षकापासून बचावला जातो. जर घरटे नसले तर तो त्यांच्या स्वत:चा आकार किंवा रंग आजूबाजूच्या वातावरणाशी एवढा मिळून मिसळून जातो की बाजूने जाणारा त्यांचा शत्रुही बऱ्याच वेळेस त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करून पुढे निघून जातो. बचावाचे अजुन एक प्रभावी तंत्र हे ढेकूणकीडे अथवा "बग्ज" वापरतात ते म्हणजे मोठ्या संख्येने एकत्र रहाणे. अनेक बारकी बारकी पिल्ले एकत्र राहून त्यांचा एक मोठा समूह तयार होतो. हा एकत्रीत समूह बाजुने जाणाऱ्या भक्षकाला कोणीतरी वेगळाच आणि आकाराने मोठा किटक किवा प्राणी आहे असे समजतो आणि त्याला सोडून देतो.
किटकांच्या अश्या पिल्लांचे छायाचित्रण करायचे असेल तर अर्थातच भर पावसाळ्यात जंगलात फेरफटका मारायला लागतो. कारण जवळपास सर्व किटकांच्या पिल्लांची वाढ ही ह्याच मोसमात होते. ही किटकांची पिल्ले अतिशय छोटी असतात आणि त्यांना शोधणे मोठे किचकट काम असते. त्याचबरोबर पाउस असल्यामुळे आपले अत्यंत महागडे कॅमेराचे साधन संभाळणे आणि पावसात छायाचित्रण करणे कठीण जाते. बऱ्याच वेळेस झाडांच्या पानांच्या खालच्या बाजूस ही अंडी अथवा छोटी पिल्ले लपलेली असतात त्यांना तीथे खाली जाउन त्यांचे छाचित्रण करणे अजुनच जिकीरीचे होऊन जाते. पण या सगळ्या कसरती केल्या तर अशी काही मनमोहक छायाचित्रे मिळून जातात. अतिशय भडक लाल रंगाची कीवा पिवळ्या रंगाची पिल्ले अगदी उघड्यावर असतात पण एकत्रीत रहाण्यामुळेच त्यांना त्यांचे रक्षण करता येते. तेंव्हा अश्या या छोट्याश्या किटकांची अजूनच छोटीशी पिल्ले बघायची संधी ह्या पावसाळ्यात चुकवू नका.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/