फुलपाखराशी झटापट.
सगळे कोळी मांसाहारी असतात आणि बऱ्याच प्रकारचे किटक हे त्यांचे मुख्य भक्ष्य असते. पण वेळप्रसंगी ते इतर कोळी एवढेच नव्हे तर त्यांच्याच जातीतील अशक्त कोळ्यांवरसुद्धा ताव मारायला पुढेमागे बघत नाहीत. सर्वसाधारणपणे कोळी जरी असले लहानसहान भक्ष्य खात असले तरी काही जातीचे कोळी हे बेडूक, सरडे, उंदीर आणी लहान पक्ष्यांचीसुद्धा शिकार करतात. कोळ्यांचे तोंड हे फक्त द्रव पदार्थ पिण्याकरता खास बनलेले असते. भक्ष्याच्या शरीरातील सर्व जीवनरस हा त्याच्या खास मुखावयातून शोषला जातो. अर्थातच हा द्रव पदार्थ ते पीत असल्यामुळे त्यांना खास वेगळे असे पाणी अगदी कमी लागते. कोळी जरी खादाड असले तरी प्रसंगी मोठ्या काळाकरता ते सहज उपास सोसू शकतात. कोळी त्यांच्या धारदार आणि तिक्ष्ण सुळ्यांनी भक्ष्याच्या शरीरात विष पसरवतात आणि त्यांना बेशुद्ध करून मग त्यांच्यावर ताव मारतात.
जाळे विणणाऱ्या कोळ्यांमधे जेंव्हा जाळ्यात किटक सापडतो तेंव्हा कोळी आधी खात्री करू घेतो की ते त्याच्यासाठी योग्य खाद्य आहे की नाही. जर एखादी विषारी गांधीलमाशी सारखी माशी कोळ्याच्या जाळ्यात अडकली तर कोळी सावधपणे जाउन, तीच्यामधे योग्य अंतर ठेवून तीला जाळ्यातून हळूहळू सोडवण्याच्या प्रयत्न करतो. बऱ्याच वेळेला चविष्ट नसलेले किटक किंवा विषारी, अखाद्य फुलपाखरे जाळ्यार अडकतात तेंव्हासुद्धा त्यांना न चावता त्यांना हळूहळू जाळ्यातून सोडवण्याचा तो प्रयत्न करतो. यामुळे त्याचे उपयोगी रेषमाचे धागे आणि विष यांची बचत होते. खाण्याजोग्या फुलपाखरांना मात्र लगेचच दुसऱ्या प्रकारच्या जाळ्याने वेटोळे घातले जातात आणि नंतर सावकाश भुख लागल्यावर त्याच्यावर ताव मारला जातो.
कुठल्या जातीचा किटक जाळ्यात सापडला आहे याच्यावरूनसुद्धा त्याला कुठे आणि कसे चावे घ्यायचे हे ठरलेले असते. गांधीलमाशी असेल तर तीला डंख करणारा काटा पोटाला असतो, तिथे चावा घेतला जातो. मधमाशी असेल तर तीच्या तोंडाचा चावा घेतला जातो. लाथा मारणारा नाकतोडा असेल तर त्याच्या लांब पायाचा चावा आधी घेतला जातो. पण त्याच वेळेला जर पतंग किंवा घरमाशी असे निरूपद्रवी भक्ष्य असेल तर थेट त्याच्या धडाचा आधी चावा घेतला जातो. जाळे बनवणारे कोळी अश्या प्रकारे शिकार करतात पण फुलात लपून रहाणारा "क्रॅब स्पायडर" हे त्याच्या रंगामुळे आजूबाजूला मिसळून जातात आणि मग तीथे आकर्षित होणाऱ्या किटकावर हल्ला करतात. जमीनीवर रहाणारे कोळी धावत जाउन, उडी मारून इतर किटक, मुंग्या ह्यांना पकडून त्यांची शिकार करतात.
बऱ्याच वेळेला फुलपाखरांचे छायाचित्रण करताना त्यांच्यावर ताव मारणारे, त्यांची शिकार करणारे कोळी बघायला मिळतात. येऊरच्या जंगलात सुंदर, रंगीबेरंगी "कॉमन जझबेल" या फुलपाखराचे छायाचित्रण करत होतो. अचानक ते फुलपाखरू घाणेरीच्या झुडपात बांधलेल्या मोठ्या "जायंट वूड स्पायडर"च्या जाळ्यात अडकले. त्या कोळ्याची भलीमोठी मादी जाळ्यावर त्या फुलपाखराच्या धडपडीची स्पंदने जाणवून लगेचच धावून आली आणि काही सेकंदातच त्याला दुसऱ्या चिकट रेषमाच्या धाग्यांनी वेढून टाकले. फक्त काही सेकंद चाललेला हा शिकारीचा खेळ खरोखरच थरारक होता. दुसऱ्या छायाचित्रात दिसणारे "ग्लासी टायगर" जातीचे फुलपाखरू फुलावर आकर्षित झाले होते पण त्याची हालचाल थोडी वेगळी जाणवत होती. जवळ जाउन निरीक्षण केले तेंव्हा कळले की त्या फुलाच्य खाली "क्रॅब स्पायडर" लपला होता आणि त्याने त्या आकाराने बऱ्याच मोठ्या असलेल्या फुलपाखराला पकडले होते. काहे सेकंदातच त्या फुलपाख्रराच्या शरीरातील सर्व जीवनरस शोषून घेतला आणि फोलकटासारखे उरलेले त्याचे पंख खाली सोडून दिले.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

देवाने धाडलेले किटक.
ह्या किटकाला लेडी बीटल अथवा लेडीबर्ड बीटल असे म्हणतात. या किटकाच्या जवळपास सर्व जाती आपल्याला खुप उपयोगी ठरतात. ह्यांचा आकर्षक आकार आणि रंगसंगती यामुळे एकंदरच यांच्याबद्दल चांगले मत असते आणि फ्रेंच लोक तर यांना "देवाने धाडलेले किटक" असेच संबोधतात. आज जगभरात ह्यांच्या ४००० हून अधिक जाती आढळतात आणि त्यातील बहूतकरून सर्व ह्या त्यांच्या पंखांवरील ठिपक्यांच्या रचनेमुळे वेगवेगळे ओळखता येतात. इतर ढालकीड्यांप्रमाणेच या लेडीबर्ड ढालकीड्याचासुद्धा पुर्ण जीवनक्रम असतो आणि अंडी, अळी, कोष व प्रौढ अश्या चारही अवस्था असतात. साधरणत: अंडी ते प्रौढावस्था ह्या एकंदर कालावधीस ३/४ आठवड्यांचा काळ जावा लागतो. झाडाच्या पानाखाली सुक्ष्म, पिवळी, लांबट १० ते ५० अंडी समुहात घातली जातात. ह्या अंड्यातून ३ ते ५ दिवसात अळी बाहेर येते. ही अळी मावाकीड्यांवर वाढते आणि तीच्या या वाढीसाठी तीला अंदाजे २ ते ३ आठवडे लागतात. यानंतर तीचा कोष होतो आणि त्या कोषातून प्रौढ किटक अंदाजे ७ ते १० दिवसानंतर बाहेर येतो.
ह्या ढालकीड्यांमधे प्रौढ किटक आणि त्यांच्या अळ्या हे दोघेही मावा कीड्यांवर तुटून पडतात. त्याच बरोबर पिकांवर, फुलबागांवर येणारे इतर त्रासदायक किटकही त्यांना खाण्यासाठी चालतात. यांचे एक अळी अंदाजे ४०० मावा कीडे तीच्या अवस्थेमधे फस्त करते आणि प्रौढ कीडा त्याच्या आयुष्यामधे अंदाजे ५००० हून अधिक मावा कीडे फस्त करतो. याच कारणाकरता परदेशात हे लेडीबर्ड ढालकीडे शेतकऱ्यांना मावा कीड्यांचा नाश करायला विकले जातात. हे कीडे एकाच जागेवर वर्षांमागुन वर्षे जमतात. त्यामुळे या किटकांना या जागांवर पकडून मग त्यांना शेतकऱ्यांना, बागायतदारांना विकले जाते. शेतकऱ्यांना मात्र नैसर्गिक कीड नियंत्रण झाल्याने त्याचा अतोनात फायदा होतो.
ह्या ढालकीड्यांना बचावाकरता काही आश्चर्यकारक नैसर्गिक साधने बहाल केलेली आहेत. त्यांचा लाल, भगवा, काळा रंग पक्ष्यांना हे काही फारसे चांगले खाणे नाही याची जाणीव कायम करून देतो. पक्ष्यांना उपजतच जाण असते की जे किटक लाल, भगवे, पिवळे, काळे असतात ते एकतर विषारी असतात किंवा त्यांची चव अतिशय घाणेरडी असते, त्यामुळे ते सहसा अश्या रंगाच्या किटकांच्या वाटेला जात नाहीत. अर्थातच यामुळे हे किटक जरी चावत नसले तरी वाईट चवीचे नक्कीच असतात. त्याच प्रमाणे जेंव्हा त्यांना धोक्याची जाणिव होते तेंव्हा ते मेल्याचे सोंग घेतात. बऱ्याच शिकारी प्राणी पक्ष्यांना जीवंत भक्ष्य खायची सवय असल्यामुळे सहसा ते मृत प्राण्याकडे ढुंकूनही बघत नाहीत. याशीवाय हे कीडे आपल्या पायाच्या सांध्यातून एक खास प्रकारचा घाण वास येणारा स्त्राव सोडतात, यामुळे भक्षक त्यांच्यापासून लांबच रहाण्यात समाधान मानतात.
हा लेडीबर्ड ढालकीडा खरातर भलताच लहान म्हणजे जेमतेम मसुराच्या दाण्याएवढा आणि क्वचीतच दिसणारा. त्यामुळे ठरवून याचे छायाचित्रण मुश्कीलच असते. पण कधी कधी मात्र नशीबाने साथ दिली तर अशी दृश्येसहज मिळूनही जातात. पुणे शहरात सहज टेकडीवर फिरायला गेलो असताना, फुलपाखरांच्या अळ्या शोधता शोधता एका पानावर हा ढालकीडा आजूबाजूच्या मावा कीड्यांवर ताव मारताना आढळला. मात्र सतत पाउस असल्याने याची जास्त काही छायाचित्रे काढता आली नाहीत. तरीसुद्धा त्या थोड्या वेळात या कीड्याने २/३ मावा कीडे फस्त केले. दुसऱ्या छायाचित्रात ह्या लेडीबर्ड ढालकीड्याची अळी दिसत आहे. ही अळी आकाराने प्रौढ ढालकीड्यापेक्षा मोठी असते. भयंकर चपळ असणारी ही अळी सतत एका पानावरून दुसऱ्या पानावर धावपळ करत असते.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

सात वर्षांनी फुलणारी कारवी.
फुलांचा रंग, आकार आणि सुगंधही वेगवेगळा असतो. ही फुले जगातल्या प्रत्येक अधिवासात, प्रत्येक कानाकोपऱ्यात आढळतात. ह्या फुलांच्या अक्षरश: लाखो जाती आज आहेत आणि त्यातील प्रत्येकाचे स्वत:चे असे वैशीष्ट्य आहे. आपल्याला जरी ही फुले मनमोहक वाटत असली तरी त्या झाडाकरता ती त्यांच्या वंशवृद्धीकरता फार उपयोगी ठरतात. झाडाची फलधारणा होण्याकरता परागीभवन आवश्यक असते आणि हे परागीभवन या फुलांमार्फतच होते. जातीनुसार फुलांमधे पुरूष आणि स्त्री भाग वेगवेगळे असतात आणि त्या फुलांचे परागीभवन त्याच जातींच्या दुसऱ्या फुलांबरोबर होते. वेळप्रसंगी त्याच फुलामधेसुद्धा परागीभवन होऊ शकते.
अतिप्राचीन काळी जेंव्हा झाडांना बिया येत असत त्यावेळी त्यांचे परागीभवन वाऱ्यामार्फत होत असे. मात्र त्यानंतर जेंव्हा फुले येणारी झाडे उत्क्रांत झाली तेंव्हा हे पराग वाहण्यासाठी खास यंत्रणा सज्ज झाली. ही फुले खास प्राण्यांना आकर्षित करण्यासाठे बनवली गेली. अर्थातच हे परागाचे "कुरीयर" ने आणण्यासाठी अनेक किटक कामाला लागले आणि त्यामोबदल्यात त्यांना त्यांचे खास अन्न मिळाले. हा त्यांचा मोबदला म्हणजे उच्च प्रथिनयुक्त मधुरस. ह गोड मधुरस अनेक किटकांचे मुख्य अन्न आहे. यात फुलपाखरे, मधमाश्या, ढालकीडे असे कीतीतरी किटक आहेत. या किटकांना हा मधुरस फुलांना भेट देण्यासाठी प्रवृत्त करतो आणि कळत नकळत परागाचे इथुन तिथे प्सरण झाल्याने त्या फुलाचे परागीभवन होते.
फुलांतील मधुरस आणि परागकण हे तर या किटकांना मोबदला म्हणून तर मिळतातच पण ह्या फुलांवर आकर्षित होण्यसाठी फुले अनेल क्लुप्त्या वापरतात. या फुलांचे रंग अतिशय उठावदार आणि आकर्षक असतात त्यामुळे त्यावर हे किटक सहज आकर्षिले जातात. त्याचप्रमाणे बऱ्याच फुलांचा सुगंध अतिशय मनमोहक असतो यामुळे सुद्धा अनेक किटक त्या फुलांवर आकर्षीत होतात. ज्या फुलांना सुवास असतो ती सहसा पांढऱ्या रंगाची असतात आणि प्रसंगी रात्री फुलतात. पण रात्री जरी फुलत असली तरी त्यांचा गंध एवढा जबरदस्त असतो की किटक त्यावर आकर्षित होतातच.
आपण नर्सरीमधुन जेंव्हा गुलाबाचे किंवा इतर फुलझाड आणतो तेंव्हा आपण अशी अपेक्षा करतो की त्यावर सारखी फुले यावीत. मात्र निसर्गात असे कायम घडत नाही. प्रत्येक फुलाचा फुलायचा हंगाम ठरलेला असतो आणि त्या हंगामातच त्या झाडाला फुले बहरतात. ह्या "कारवी"ची तर न्यारीच तर्हा आहे. ही चक्क दर सात वर्षांनी फुलते. पण फुलते ती अशी जबरदस्त की डोंगरच्या डोंगर अगदी जांभळे करून सोडते. ही कारवी किटकांमधे अतिशय प्रिय आहे आणि सतत त्यावर अनेक किटक घोंगावत असतात. सात वर्षांनी फुलल्यामुळे तीच्यापासून मिळणारा मधही तसा थोडास महाग आणि दुर्मीळच असतो. २००० साली कारवी फुलली होती त्यावेळी माझ्याकडे "फिल्म" कॅमेरे होते आज २००७ साली परत कारवी "डिजीटल"च्या जमान्यात फुलली आहे. सध्या ठाण्याच्या जंगलात, राजमाची, कर्नाळा, वाडा, सिंहगड, पुरंदर, कास अश्या अनेक ठिकाणी ही गडद जांभळ्या रंगाची फुले आपल्याला आढळतील. पण जर का आपण या वर्षी ही फुले बघीतली नाहीत तर थेट २०१४ सालापर्यंत आपल्याला वाट बघायला लागेल.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

कुंभारमाशी : मातीतील कुशल कलाकार.
अगदी आपण वापरत तेच सामान वापरून काही काही किटक अतिशय सुंदर, आकर्षक आणि मजबूत घरे बनवतात. कधी कधी तर त्यांची ही घरबांधणी ही आपल्यापेक्षा जास्त सुंदर, टिकाऊ आणि झटपट बनवलेली असते. "वास्प" हा किटकांचा गट मुंग्या आणि मधमाश्या यांच्या बरोबरचा आहे. ह्या माश्या सहसा उत्तम सहजीवनाचे उदाहरण असतात. या त्याच वेळेस इतर उपद्रवी किटकांवर नैसर्गिक नियंत्रण ठेवून आपल्याला त्या उपयोगीच ठरतात. कुंभारमाशी ही मातीतील काम करण्यात सर्वात जास्त कुशल आणि हुषार समजली जाते. ही माशी आधी योग्य जागेची निवड करते. मग त्या फांदीच्या बेचक्यावर किंवा अगदी आपल्या घरातील खिडकीच्या फ्रेमवरसुद्धा ती मातीचा पसरट, उथळ खळगा बनवते. या खळग्यावर अजून अजून मातीचे गोळे आणून हळूहळू ती साधारण अर्ध्या इंचाचे एक मडके बनवते. सर्वात सुंदर म्हणजे ह्या मडक्याचा आकार आणि त्याचे तोंड हुबेहुब आपल्या मडक्यासारखेच असते. ह्या मडक्याचा काठ सुद्धा अगदी गोलाकार आणि बाहेरच्या बाजूस वळलेला असतो. हे मडके बनवण्यासाठी ती आपल्या पुढच्या पायांचा आणि तोंडाचा वापर करते.
हे मडके बनवण्यासाठी तीला माती लागते ती जवळपासच्या नदी, नाल्याच्या, ओढ्याच्या ओलसर काठावरून आणलेली असते. ही माती वाहून आणण्यासाठी तीला अनेक फेऱ्या माराव्या लागतात. दर १०/१५ मिनीटांनी ती एक ओल्या मातीचा गोळा आणून तीचे घरटे लिंपायला घेते. साधारणत: एक ते दोन दिवस तीला एक मडके बनवायला लागतात. यानंतर ती आपले पोट मडक्याच्या आत घालून तीथे तीचे अंडे एका रेशमाच्या धाग्याने लटकवते. यानंतर ती शिकारीकरता बाहेर पडते. फुलपाखरांच्या, पतंगांच्या अळ्या हे तीचे मुख्य लक्ष्य असते. त्या अळ्यांना ती डंख मारून बेशुद्ध करते आणि घरट्यात आणून आत कोंबते. या वेळी घरट्याच्या आत असणाऱ्या अंड्याला धक्का लागणार नाही याची ती योग्य ती काळजी घेते. यानंतर ती त्या मडक्याचे तोंड परत माती आणून लिंपून टाकते. एका मडक्या करता तीचे काम पुर्ण झालेले असते पण अजूनही तीला नवीन घरटी बनवायची असतात म्हणून ती परत झटून कामाला लागते आणि अंदाजे अशीच ५/६ मडकी आजूबाजूला बनवते.
योग्य वेळी घरट्याच्या आत अंड्यातून अळी बाहेर येते आणि तीला लगेचच तिथे साठवलेले ताजे अन्न बेशुद्धा अळीच्या स्वरूपात आयते मिळते. या अळीकरता तीच्या आईने योग्य तेवढेअ अन्न बरोबर साठवलेले असते, आता ही कुंभारमाशी तीच्या अळीला पुरेल इतकेच अन्न कसे ठरवते, ते कीती दिवस ताजे राहीला याचा अंदाज कसा बांधते ही नैसर्गिक कोडी अजूनही उलगडलेली नाहीत. कालांतराने ती अळी तिथेच कोष बनवते आणि काही दिवसानंतर आपल्या मजबूत आणि धारदार तोंडाने मडके आतून पोखरून बाहेर पडते.
आतापर्यंत जंगलात अनेक वेळेला कुंभारमाशीला नदी काठावर ओली माती घरटे बांधायला नेताना बघितले आहे किंवा त्यांची लहान लहान मडकी बघितली आहेत. पण त्यावेळेस त्यांचा पुर्ण जिवनक्रम काही छायाचित्रण करता आला नाही. मात्र काही दिवसांपुर्वी माझ्या घरीच या कुंभारमाशीने मडके बनवायला सुरवात केली त्यामुळे मला अगदी सगळ्या स्थितीमध्ये आणि अवस्थांमधे त्यांची छायाचित्रे घेता आली. अर्थात या करता मला सतत २०/२१ दिवस त्यांचे निरिक्षण करावे लागले. या काळात ती जेमतेम इंचभर लांबीची माशी एवढे अथक प्रयत्न तीचा वंश वाढवण्याकरता करत होती की त्याचे राहून राहून आश्चर्य वाटत होते. एवढे करूनसुद्धा शेवटपर्यंत मला काही त्या मडके फोडून बाहेर येणाऱ्या नवीन वंशाच्या कुंभारमाशीला बघता आले नाही.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

चिमुकल्यांचे स्थलांतर.
स्थलांतर म्हटले की आपल्याला पक्षी स्थलांतर लगेचच आठवते. आज जगात बरेच पक्षी, मोठे प्राणी, मासे स्थलांतर करतात पण अतिशय चिमुकली, नाजुकशी फुलपाखरेसुद्धा स्थलांतर करतात हे बऱ्याच जणांना कदाचित नवीन असेल. लहान आणि नाजुकसुद्धा असणारे हे किटक प्रचंड लांब अंतराचेसुद्धा स्थलांतर सहजासहजी करतात. पण तरीसुद्धा पक्ष्यांचे स्थलांतर आणि फुलपाखरांचे स्थलांतर यात थोडा फरक आहेच. पक्ष्यांचे स्थलांतर दुमार्गी असते तर फुलपाखरांचे एकमार्गी असते. पक्ष्यांसारखी फुलपाखरे परत त्यांच्या जन्मस्थळाला भेट देत नाहीत. पण तरीसुद्धा ही नाजुकशी फुलपाखरे त्यांच्या आयुष्यात एकदाच स्थलांतर करतात आणि हे अंतर अगदी २ कि.मी. पासुन ३००० कि.मी. पर्यंत लांब असू शकते. तापमानातील आणि आर्द्रतेतील बदल, अन्नझाडांची कमतरता आणि अचानक वाढणारी संख्या ही फुलपाखरांच्या स्थलांतराची मुख्य कारणे असू शकतात असा तज्ञांचा अंदाज आहे.
पक्ष्यांमधे अथवा प्राण्यांमधे स्थलांतराचा अभ्यास करणे तसे सोपे असते कारण एकतर ते आकाराने मोठे असतात, त्यांचे आयुष्य जास्त असते आणि दरवर्षी नित्यतियमाने ते त्याच त्याच जागी परत येतात. पण फुलपाखरांचे आयुष्य कमी असते, जी पिढी दक्षिणेकडे स्थलांतर करून अंडी घालते ती तिथेच मरते. त्यांची पुढची पीढी परत उत्तरेकडे उडत येते. या स्थलांतराच्या उड्डाणाकरता ही फुलपाखरे सहसा एकाचे दिशेने दोन भौगोलीक भागात उडतात. सहसा ही उड्डाणे दिवसा आणि त्यातसुद्धा ज्या दिवशी सुर्यप्रकाश चांगला असेल त्या दिवशी होतात. या सुर्यप्रकाशामुळे त्यांना उडण्याकरता योग्य ती उर्जा मिळते. या स्थलांतराकरता फुलपाखरे एकत्र कशी जमतात, कुठल्या दिशेने उदायचे हे कसे ठरवतात आणि जाण्याच्यी ठिकाणी त्यांच्या अळ्यांना भरपुर अन्नझाडे उपलब्ध आहेत की नाही हे त्यांना कसे कळते याचे कोडे काही अजुन पर्यंत उलगडलेले नाही.
आपल्या भारतातसुद्धा दोन प्रकारचे फुलपाखरांचे स्थलांतर बघायला मिळते. पहिल्या प्रकारात एकाच जातीची हजारो फुलपाखरे एकाच दिशेने उडताना दिसतात. यामधे मिल्कवीड आणि व्हाईट्स जातीची फुलापाखरे जास्त असतात. हा उडण्याचा काळ किंवा हंगाम अनिश्चीत असतो. दुसऱ्या प्रकारात हवामानात प्रतिकुल बदल झाल्यामुळे फुलपाखरे दुसरीकडे जातात. या प्रकारात सहसा त्यांची संख्या कमी असते आणि ही डोंगराळ प्रदेशातून खालच्या बाजूस उडतात. अतिथंड हवामान किंवा प्रचंड पाउस हेच याचे मुख्य कारण असते. आज भारतात जवळपास ६० जातीची फुलपाखरे स्थलांतर करतात अशी नोंद आहे. यात प्रामुख्याने कॉमन क्रो, स्ट्राईप्ड टायगर, ब्लु टायगर, डार्क ब्लु टायगर, पी ब्लु, कॉमन अल्बाट्रॉस या जाती आहेत. आज परदेशात फुलपाखरांच्या स्थलांतराच्या वेळी फुलपाखरांचे तज्ञ अक्षरश: ग्लायडर विमान घेउन त्यांचा मागोवा घेतात. पण सध्यातरी आपल्याकडे अश्या सोयीही नाहीत आणि असे लोकही नाहीत. तरीसुद्धा अगदी अलीकडे दक्षिण भारतात यावर जोरात काम सुरू झाले आहे आणि लवकरच त्या अभ्यासाचा, नोंदींचा आपल्या सर्वांना फायदा होइल.
आज भारतात या फुलपाखरांच्या स्थलांतराच्या अभ्यास न झाल्यामुळे त्यांची काही ठोस दिशा, वेळ आणि काळ आपल्याला माहित नाही. त्यामुळे या स्थलांतरचे छायाचित्रण म्हणजे मोठे कठिणच काम आहे. पण जर का तुम्ही हिवाळ्यात जंगलात फिरायला गेलात आणि तुम्हाला यदाकदाचीत ही स्थलांतर करणारी फुलपाखरे दिसली तर मात्र त्यांचे छायाचित्रण करायचा मजा येते. याचे कारण एरवी आपल्याला एखाद दुसरे फुलपाखरू दिसते पण यावेळी मात्र हजारो फुलपाखरे एकाच वेळेस त्या जागी आपल्याकरता उपलब्ध असतात आणि या हजारो उडणाऱ्या, बसलेल्या फुलपाखरांपैकी कोणाचे छायाचित्र काढू ? असाच प्रश्न कायम पडतो. एकाच झाडावर बसलेली अगदी शेकडो फुलपाखरे मी आंबोली, वेळास, फणसाड, येऊर येथे बघीतली आहेत. त्यांच्या अगदी जवळ गेल्यावर त्यातली बरीचशी उडतात पण तरीसुद्धा तुमच्या "फ्रेम"मधे १०/१२ फुलपाखरे तरी हमखास येणारच.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

या कोषामागे दडलय काय ?
काही किटक त्यांच्या आयुष्यामधे संपुर्ण अवस्थांतर करतात. याचा अर्थ असा की त्यांच्या अयुष्यातील एकंदर जीवन अवस्थांमधली कुठलीही अवस्था दुसऱ्या अवस्थांसारखी नसते. या किटकांची लहान पिल्ले ही त्यांच्या पालकांपेक्षा आकाराने, रंगाने, रूपाने एकदम वेगळी दिसणारी असतात. फुलपाखरांच्या आणि पतंगांच्या बाबतीत असेच घडते. फुलपाखराची मादी अंडी घालते ती अंडी एकदम वेगवेगळ्या आकाराची, रंगाची असतात. त्यानंतर त्यातून बाहेर येणारी अळी ही तर वेगळेच रंग असलेली असते. ही अळी वाढता वाढता पाच वेळा कात टाकते आणि त्यानंतर तीचा वेगळ्याच आकाराचा, रंगाचा कोष होतो. हा कोष मात्र बिलकुल वाढत नाही आणि हालचालही करत नाही. काही दिवसानंतर या कोषातून एक सुंदर, नाजूक पण वेगळ्याच रंगाचे फुलपाखरू बाहेर येते.
असेच हे "टॉनी कोस्टर" फुलपाखरू नुकतेच कोषातून बाहेर येत आहे. याचा रंग त्याच्या काटेरी, लालसर तपकीरी अळीपेक्षा कीतीतरी वेगळा आहे. जरी याचे पंख पुर्ण उलगडलेले नाहीत, सुकलेले नाहीत तरी त्याचा रंग पिवळसर भगवा आहे आणि त्यावर पांढरे, काळे ठिपके आहेत हे स्पष्ट दिसत आहे. साधारणत: महिन्याभरापुर्वी हे एक अतिशय बारके पिवळसर अंड्याच्या स्वरूपात होते. त्यानंतर त्यातून अळी बाहेर आली आणि तीने तीच्या कवचावरच उच्च प्रतीच्या प्रथीनांकरता ताव मारला. या जातीची फुलपाखरे कृष्णकमळाच्या वेलीवर मोठ्या संख्येने अंडी घालतात. बऱ्याच वेळा त्यातून एकाच वेळेस अळ्या बाहेर येतात आणि त्याच पानावर काही काळ रहातात. या वेळेस त्या पानाचा वरचा नाजूक पापुद्रा खाउन ते दिवस काढतात. काही दिवसानंतर मात्र त्या स्वतंत्र, वेगळ्या होऊन नवीन पानावर जातात आणि एकट्या रहातात. ही लालसर काळपट दिसणारी अळी प्रचंड खादाड असते आणि अक्षरश: पानामागून पान आणि फांदीमागून फांदी संपवत जाते.
यांचा कोष मात्र दिसायला अतिशय सुंदर असतो. फांदीवर लटकणारा हा कोष जेमतेम पाउण इंचाएवढा लांब असतो. याचा रंग परत वेगळा आणि फिकट गुलबट, पांढरा असतो आणि त्यावर काळ्या रेघांची नक्षी असते. त्यावर भगवे बारीक ठिपकेसुद्धा असतात. अंदाजे ७/८ दिवस हा कोष वेलीवर उलटा लटकत असतो. ज्या दिवशी फुलपाखरू बाहेर येणार त्याच्या आदल्या दिवशी हा कोष काळपट होतो. त्याचे बाह्याआवरण पारदर्शक होते आणि आतल्या पंखांचा रंग, आणि अवयव स्पष्ट दिसू लागतात.
बदलापुरला मला ह्या फुलपाखराचा संपुर्ण जीवनक्रम एका दिवसात एकाच वेळेस अचानक दिसला. कृष्णकमळाच्या वेलीचा एक मोठा मांडव होता. तिथे एका ठिकाणी कोषातून नुकतेच फुलपाखरू बाहेर आले होते. नंतर आजूबाजूला बारकाईने बघीतले तर काही पानांवर पिवळसर अंड्यांचे पुंजकेच पुंजके मला दिसले. काही पानांवर अर्धी अंडी शाबूत होती तर अर्ध्या अंड्यातून अळ्या नुकत्याच वळवळत बाहेर आल्या होत्या. इतर काही पानांवर वेगवेगळ्या अवस्थांमधील अळ्या, वेगवेगळ्या आकारात होत्या. काही काही अळ्यांनी नुकतीच कात टाकलेली होती आणि त्यांचे चमकदार रंग आणि बाजूला जुनी कातही तशीच दिसत होती. पलीकडे एका फांदीवर ह्या जातीच्या फुलपाखरांची जोडी मिलनावस्थेमधे दिसली. मांडवाच्या खालच्या बाजूला एक मादी आपले पोट वळवून अंडी घालतानासुद्धा दिसत होती. एकाच दिवशी ह्या फुलपाखरांच्या सर्व अवस्था आणि जिवनक्रम एकाच ठिकाणी दिसणे म्हणजे खरोखरच नवलाची गोष्ट होती.
नंतर यातला कोष घरी आणून त्यातून फुलपाखरू बाहेर येतानाचे छायाचित्रण करायाला दिवाळीच्या दिवशी अक्षरश: पहाटे पाचला उठून बसलो. अंदाजे सव्वा सातच्या सुमारास हलकेच तो कोष फाटून ते फुलपाखरू बाहेर आले आणि त्याने पंखांची उघडमीट केली. त्यावेळेस ते पंख ओले आणि आक्रसलेले होते. ज्या क्षणाची मी दोन अडीच तास वाट बघीतली ते फुलपाखरू बाहेर येणे मात्र काही सेकंदातच पार पडले आणि जेमतेम काही छायाचित्रे मिळाली. अर्थातच एका स्थीर कोषातून ते चळवळे फुलपाखरू बाहेर येताना बघणे हा एक अविस्मरणीय अनुभव मला आणि माझ्या कॅमेरालाही होता.
युवराज गुर्जर.

http://www.yuwarajgurjar.com/

जमिनीवर धावणारा मासा.
जमिनीवर चलाणारा मासा हीए कल्पनाचा आपण करू शकत नाही कारण मासे म्हटले की की ते पाण्यातच पोहत असणार असी आपली समजूत असते. अर्थात बऱ्याच अंशी ते खरेसुद्धा आहे पण प्रत्येक नियमाला जसा अपवाद असतो तसाच याला पण अपवाद नक्कीच आहे. नीवटी किंवा इंग्रजी मध्ये मड स्किपर हा मासा अगदी बेडकासारखा उभयचर प्रवृत्तीचा आहे. आज जगभरात अनेक जातीच्या निवट्या आहेत आणि त्या प्रामुख्याने आशिया, आफ्रिका आणि ऑस्ट्रेलिया खंडात सापडतात. खाडीचे पाणी ओसरले की तीथल्या चिकट चीखलावर या हमखास आपल्याला दिसतात. बारके जीवजंतू आणि शेवाळे खाण्यासाठी त्यांची धावपळ सुरू असते. साधारणत: यांचा रंग आजूबाजूच्या चीखलाशी अगदी मिळताजुळता असतो त्यामुळे समुद्रपक्ष्यांना ते पटकन दिसत नाहीत आणि त्यांचा सहज बचाव होऊ शकतो. यांचे शरीर मागे निमुळते होत गेलेले असते आणि त्यांना पाठीवर व शरीराच्या दोन्ही बाजूंना कल्ले असतात. हे बाजूचे कल्ले अगदी त्यांच्या पायासारखे दिसतात आणि तसेच कामसुद्धा करतात. चीखलावर पटपट पळायला आणि दगडावर आधार घ्यायला त्यांना ते उपयुक्त ठरतात. खालच्या कल्ल्यांना पकड घेण्यासाठी खास सोय असते यामुळे ते खडकावर, तिवराच्या झाडाच्या मुळांवर सहज चिकटून अन्न शोधू शकतात. वरचे कल्ले मात्र वेगवेगळ्या आकाराचे आणि रंगाचे असतात. जातीप्रमाणे यात बदल होत जातो आणि एकमेकांना संदेश आणि धोक्याचा इशारा देण्यासाठी वापरले जातात. याकरता त्यांची जलद उघडमीट केली जाते आणि प्रसंगी अगदी ते झेंड्यासारखे पण फडकवले जातात.
साधरणत: यांची लांबी ६ ते ८ इंच असते. मागे निमुळती होणारी त्यांची शरीररचना असून यांचे डोके जरा अंमळ मोठेच असते आणि त्यातूनही त्यांचे डोळे अतिशय बटबटीत आणि बाहेर आलेले असतात. हे मोठे डोळे ते कायम पाण्याबाहेर काढून आजूबाजूच्या परिस्थीतीचा अंदाज घेत रहातात. मधे मधे डोळ्यांचे उघडमीट करून त्यात आर्द्रता कायम राहील असे बघतात. त्यांच्या रंगामुळे ते खाडीतील चीखलात सहज मिसळून जातात पण तरीसुद्धा जर एखादा पक्षी त्यांच्यावर चाल करून आला तर ते अतिशय शिताफीने लांब उडी मारून जवळपासच्या पाण्यात शिरतात किंवा कुठल्यातरी बीळात घुसतात. याशीवाय त्यांचे शरीर इतके बुळबुळीत असते की त्यांना पकडणे म्हणजे मोठे बिकट काम असते. यांचा विणीचा हंगाम सहसा पावसाळ्याआधी असतो. या काळात नर त्यांच्या जागेची राखण करतात. पाण्याबाहेर आपले सर्व कल्ले ताणून ते लांब उड्या मारून "मी मिलनास तयार आहे" अशी जाहिरात करत रहातात. त्याचप्रमाणे प्रतिस्पर्धी नरांनासुद्धा ते त्यांच्या भागातून पळवून लावतात. मिलनास मादी तयार झाली की ती त्याच्या पाणी भरलेल्या चीखलाच्या बीळात शीरते आणि तीथे अंडी घालते. जेंव्हा भरतीच्या वेळी पाणी चढत जाते तेंव्हा ती त्या बीळाचा तोंड आपल्या तोंडाच्या सहाय्याने चीखलानी बंद करते.
खरेतर माशांचे छायाचित्रण करायचे म्हणजे अंडरवॉटर कॅमेरा हवा पण या जमीनीवरच्या माश्यांमुळे पाण्यावरही यांचे छायाचित्रण करता येते. अर्थात अतिशय चिकट असलेल्या चीखलात हे मासे रहात असल्यामुळे अतिशय सावकाश आणि जपून त्यांच्याइथे जावे लागते. मुंबईच्या आसपास जीथे तिवरांची जंगले जास्त आहेत अशा ठिकाणी यांचे छायाचित्रण शक्य होऊ शकते. परदेशात या माश्यांना फीश टँकमधे ठेवण्यासाठी आणि त्यांची कृत्रीम पैदास करण्यासाठी मोठी मागणी असते. आपल्याकडे मात्र हे मासे अजून निसर्गातच बघायला मिळू शकतात.
युवराज गुर्जर.

http://www.yuwarajgurjar.com/

उडणाऱ्या बिया.
झाडांचे प्रजनन पक्षी, प्राण्यांच्या प्रजननापेक्षा फार वेगळ्या पद्धतीने होते. झाडे झुडपे नविन रोपे बनवण्यासाठी बियांचा वापर करतात. ही नविन रोपे होण्यासाठी उआ बिया लांबवर जाउन जमिनीत रूजाव्या लागतात. पालक झाडापेक्षा जेवढ्या लांबवर या बिया जातील तेवढी त्यांच्या जगण्याची शक्यता जास्त असते. सहसा झाडांच्या या बियांचा प्रवास होण्यासाठी चार पद्धती वापरल्या जातात आणि यालाच बीज प्रसारण असे म्हणतात. सर्वात सोपी आणि सहज पद्धत म्हणजे वाऱ्यामुळे बीज प्रसारण. या प्रकारात बारक्या झाडांच्या बिया ह्या वाऱ्यामार्फत जाउन योग्य त्या जागी रूजल्या जातात. या बिया उडत जाण्यासाठी योग्य त्या आकाराच्या बनलेल्या असतात अथवा त्यांना योग्य तो भाग जोडला असतो. ऎन किंवा तत्सम जातीच्या बिया ह्या भिरभिऱ्यासारख्या चक्राकार हवेत फिरत जातात आणि लांबवर हवेतून वाहून नेल्या जातात. कुडासारख्या झाडाच्या बियांना वाहून नेण्यासाठी त्यांच्यावर बारीक केसाळ कापसासारख्या छत्र्या असतात. एखाद्या पॅराशूटसारख्या ह्या छत्र्या वाऱ्यावर लांब तरंगत जाउन, बऱ्याच अंतरावर ते बी पोहोचवतात. लहानपणी आपण ह्यांनाच "म्हातारी म्हातारी" म्हणून खेळत असायचो. ह्या पद्धतीत हवेतून या बिया लांब तरंगत जातात त्यामुळे ह्या बिया अथवा म्हाताऱ्या या नाजूक आणि हवेपेक्षा जास्त हलक्या असतात.
दुसऱ्या पद्धतीत झाडांचे बीजप्रसारण हे पक्षी, प्राण्यांमार्फत केले जाते. हे प्राणी सुद्धा वेगवेगळ्या पद्धतीने हे बीज प्रसारण करतात. बरीच फळे ही गोड, रसाळ आणि खाण्यायोग्य असतात त्यामुळे त्यांच्या आकर्षणाने प्राणी ही फळे खातात आणि त्यांच्या विष्ठेतून न पचलेल्या अनेक बिया दुरवर पसरवल्या जातात. दुसरी काही फळे ही काटेरी असतात. ही काटेरी फळे गाई, गुरांच्या केसाळ शरीरावर चिकटून लांबवर प्रवास करतात. तिसऱ्या प्रकारात पाण्यामार्फत बिया लांबवर पोहोचवल्या जातात. या प्रकारात सहसा ही झाडे नदी अथवा समुद्राकाठी असतात. फळे पक्व झाल्यावर ती वरून खालच्या वाहत्या पाण्यात पडतात आणि लांबवर तरंगत जातात. कालांतराने ती काठाला लागतात आणि त्या ठिकाणी रूजतात. या प्रकारात ह्या बियांवर पाण्यावर तरंगण्यासाठी एक खास आवरण असते जे त्या बियाणाला सुरक्षीत ठेवते पण त्याच वेळेस ते सहज पाण्यावर तरंगूही शकते. नारळ अथवा तिवरांची फळे असा पाण्यावर प्रवास करतात आणि लांबवर जाउन रूजतात.
चौथ्या प्रकारात ही बियाणे लांबवर फेकली जातात. सहसा ज्या झाडांना शेंगा येतात त्यांचे बीज प्रसारण असे होते. झाडावरच या शेंगा सुकतात आणि योग्य वेळ आल्यावर जोराने आवाज करून त्या तडकतात व आतल्या बिया लांबवर फेकल्या जातात. लहान झुडपांच्या बिया या ५/६ फुट लांब फेकल्या जातात पण जर गारंबीची वेल असेल तर त्याच्या शेंगेचा एखाद्या बंदूकीच्या गोळीएवढा आवाज होऊन ती शेंग फुटते आणि आतली मोठी बी कीत्येक मीटर लांब फेकली जाते.
बऱ्याच वेळेला पावसाळ्यानंतर, फुलांचा हंगाम संपल्यावर जंगलात फिरताना छायाचित्रण फार कमी होते. पण अश्या वेळेस जर आपण निसर्गातल्या ह्या बारक्या बारक्या गोष्टी न्याहाळल्या तर अनेक गमतीदार प्रकार बघायला तर मिळतातच पण छान, आकर्षक छायाचित्रेसुद्धा मिळू शकतात. जानेवारी, फेब्रुवारीच्या महिन्यात जंगलातील गवत, अनेक बारकी झुडपे यांना फुले, फळे येतात. याच वेळेस अनेक पानगळ होणाऱ्या झाडांना शेंगा, फळे येऊन ती सुकतात अशा वेळेस जर बारकाईने त्यांच्या कडे लक्ष दिले तर खरोखरच सुंदर छायाचित्रे मिळू शकतात.
युवराज गुर्जर.

http://www.yuwarajgurjar.com/

पाण्यावर धावणारा किटक.
आपण आता आकाशात उडणारे पक्षी किंवा पाण्यात पोहोणारे मासे नेहेमीच बघतो, आपल्या त्यात विशेष असे काहीच वाटत नाही. आपण आपल्या बुद्धीच्या जोरावर नवीन नवीन शोध लावून आणि आतातर ते "स्वस्त"ही करून आपणही आज आकाशात विमानातून उडू शकतो किंवा पाणबूडीतून पाण्याखाली खोल जाउ शकतो. पण हा "वॉटर स्केटर" अथवा "वॉटर स्ट्रायडर" म्हणजे एक अदभूत चमत्कार आहे. हा चक्क पाण्यावर चालत, धावत असतो. आपण अगदी रस्त्यावर शांत उभे असू तसा हा पाण्यावर एकदम स्थिर असतो. पण जेंव्हा एखादे भक्ष्य त्याच्या नजरेच्या टप्प्यात येते तेंव्हा हा अगदी डोळ्याची पापणी लवते न लवते तोच त्याच्यावर तुटून पडतो. ते पाण्यावर संथ तरळण्यात एवढे तरबेज असतात की त्यांची ही पाण्यावरची धावपळ पाण्यावर फारसे तरंगही उमटवू शकत नाहीत. पण पाण्यावर पाण्यासाठी आलेल्या भक्ष्याचा मात्र ते तोपर्यंत फन्ना उडवतात.
ह्या किटकाच्या अंगावर अतिसुक्ष्म असे पांढरे केस असतात जे त्याला पाण्यापासुन ओले होण्यास अथवा बुडण्यापासुन बचावतात. ते पाण्यावर लांब लांब उड्यापण मारतात पण अशी ही लांब उडी मारल्यावरसुद्धा जेंव्हा ते पाण्यावर उतरतात तेंव्हा त्याने पाण्यावरचा पृष्ठभाग दुभंगलेला नसतो. हे असे पाण्यावर लिलया तरळण्यासाठी त्यांना त्यांचे मागचे चार पाय उपयोगी ठरतात. हे पाण्यावर तरंगण्यात एवढे कुशल असतात की त्यांचे मिलनही ते पाण्यावर तरंगता, तरंगता, तरळत करतात. हा पाण्यावर तरळण्याचा त्यांचा वेगही जलद म्हणजे ३० इंच प्रतिसेकंद असतो. अशाच ह्या तरळणाऱ्या किटकांची जी समुद्रातील उपजात आहे ती जमीनीपेक्षा कित्येक मैल आत पाण्यावर सहज आणि जलद तरळत जाते. तेथे त्यांना नावलासुद्धा जमीन बघायला, चालायला मिळत नाही.
या किटकाचे वजन एवढे कमी असते की त्याला पाण्यावर तरंगण्यासाठी पाण्याच्या पृष्ठभागाचा तणाव अथवा ताठरता उपयोगी पडते. त्यातसुद्धा त्याचे ते जेमतेम वजन त्यांच्या शरीराच्या सहा पायांवर विभागलेले असते त्यामुळे ते पाण्यात न बुडता, पाण्यावर चक्क चालू शकतात. त्यानंतर ते वल्ही वल्हवल्यासारखे आपले मागचे पाय हलवतात आणि त्यांना तरळण्यासाठी प्रचंड गती मिळते. असेच पाण्यावर तरळताना त्यांना पाण्यावर उठलेल्या तरंगांमुळे पाण्यामधे कोणतरी किटक, भक्ष्य आले आहे हे समजते आणि मग त्वरेने त्या दिशेने जाउन त्याच्यावर हल्ला करतात. अर्थात हे असे जरी पट्टीचे शिकारी असले तरी त्यांना शह देणारा कोणीतरी असतोच. एक प्रकारचा ढालकीडा त्याच्या पोटातून एक तेलाचा थेंब पाण्यावर सोडतो यामुळे त्या पाण्याच्या पृष्ठभागावरचा तणाव प्रचंड कमी होऊन तो ढालकीडा त्या तेलाच्या थेंबामुळे प्रचंड वेगाने पुढे ढकलला जातो आणि त्याचा बचाव ह्या तरळणाऱ्या "वॉटर स्केटर"पासून होतो.
पाण्यावरचा हा किटक असल्यामुळे त्याचे छायाचित्रण नेहेमीच कठीन आणि चकवणारे असते. पाण्यावर असल्यामुळे तुम्हाला अगदी जपून तुमचा कॅमेरा आणि तुम्हाला संभाळून वावरावे लागते. तुमच्या जराशाही हालचालीने अथवा सावलीमुळे ते पाण्यावर दुरवर आत जातात आणि मग काही त्यांचे छायाचित्रण शक्य होत नाही. लांब पल्ल्याची लेन्स लावली की हवे तेवढे मोठे छायाचित्र मिळत नाही आणि मॅक्रो लेन्स लावली की ते किटक काही हवे तेवढे जवळ येत नाहीत. पाण्यावर ते सुद्धा अथक आणि प्रचंड वेगाने पळत असतात त्यामुळे त्यांचे स्थीर छायाचित्र मिळायला कित्येक वेळ शांतपणे वाट बघायला लागते. आपली जराशीही हालचाल किंवा त्याने बदललेली त्याची दिशा यामुळे बऱ्याच वेळा छायाचित्रात स्पष्ट प्रतिमे ऐवजी धुसर आणि हललेल्याच प्रतिमाच जास्त बघायला मिळतात. अर्थातच न थकता आणि निश्चयाने त्यांच्या मागावर राहिलो तर नक्कीच छान छायाचित्र मिळण्याची हमी असते.
युवराज गुर्जर.

http://www.yuwarajgurjar.com/

सापाची मावशी.
पावसाळ्यानंतर ओल्या गवतात, पालापाचोळ्यात पटकन झालेली हालचाल जाणवते, ही असते सापसुरळी किंवा सापाची मावशी. इंग्रजीमध्ये हीला "स्किंक" असे म्हणतात. आज जगात ह्यांच्या बऱ्याच जाती आढळत असल्या तरी सर्वात जास्त प्रजाती ऑस्ट्रेलीयात आढळतात. आपल्याकडची ही जी सापसुरळी आहे ती भारतात सर्वत्र सहज सापडते. हीचा रंग गडद तपकिरी असून ती एकदम चमकदार, झळाळी असलेली असते. तीच्या अंगावर डोळ्यापासून ते शेपटीपर्यंत एक पांढरट पट्टा असतो. विणीच्या हंगामात नरांचा गळा गडद लाल, भगवा रंगाचा होतो. सहसा ह्या जमीनीवर सापडतात आणि जमीनीवरच्या ओल्या, सुक्या पालापाचोळ्यातून कायम फिरताना दिसतात. हीच्या हालचाली अतिशय चपळ असतात आणि त्यामुळे पालापाचोळ्यावर आवाजाचा कानोसा घेतला तर फक्त हीची शेपटीच बऱ्याचवेळेस पानाखाली दडताना दिसते. ह्या सापसुरळ्या मांसाहारी असतात आणि जमीनीवर धावत जाउन, झेप घेउन कोळी, मुंग्या आणि किटकांना पकडून खातात.
ह्या सापसुरळ्यांचे जीभ हे त्यांच्याकरता जाणीवेचे प्रमुख साधन आहे. इतर बरेचसे सरिसृप त्यांच्या दृष्टीवर, वास घेण्याच्या क्षमतेवर किंवा ऐकण्याच्या क्षमतेवर अवलंबून असतात. पण्य ह्या सापसुरळी सारखे काही जण त्यांच्या जिभेनेच चव आणि वास वेगवेगळे ओळखू शकतात. धोक्याची वेळी आपली शेपुट तोडून तिथून पळ काढणे ही त्यांची अजून एक खासियत. या जातीतीले नर विणीच्या हंगामात आक्रमकतेने मादीकरता इतर नरांशी भांडतात. मिलनानंतर माद्या साधारणत: झाडांच्या वठलेल्या ओंडक्यांखाली, दगडांच्या खबदाडीत अंडी घालतात. एका वेळेला अंदाजे ७/८ पिल्ले बाहेर येतात. ही पिल्ले अतिशय बारकी आणि पालकांपेक्षा अधिक गडद रंगाची असतात. ह्या सापसुरळ्या आणि इतर सरडे यांच्यामधे सहज ओळखण्याची खुण यांची त्वचा सरड्यांएवढी जास्त खरखरीत नसते आणि त्यांच्यासारखे यांचे पाय लांब आणि मजबूत नसतात.
आज जवळपास १००हून अधिक जाती भारतात आढळत असल्यातरी ह्यांचा अभ्यास जास्त न झाल्यामुळे त्यांच्याविषयी आणि त्यांच्या सवयींविषयी जास्त माहिती आज उपलब्ध नाही. ह्या सरपटणाऱ्या प्राण्यांची त्वचा रखरखीत, खवले असलेली, कोरडी आणि कुठल्याही प्रकारच्या ग्रंथी नसलेली असते. ह्या त्वचेवरील खवल्यांच्या आकडा, आकार, त्यांची जागा यांच्यावरून त्यांची ओळख बऱ्याचवेळेस होते. जेव्हा या सरपटणाऱ्या प्राण्यांचे शरीर वाढते तेंव्हा ही त्वचा त्यांना अपुरी पडते आणि मग ते ही अपुरी त्वचा कातीच्या स्वरूपात काढून टाकतात आणि त्या आत त्यांना नवीन, अधीक लवचीक आणि त्यांचे मोठे, वाढलेले शरीर सामावणारी त्वचा उपलब्ध असते.
अतिशय चपळ असणारी ही सापसुरळी एरवी कधीही एका ठिकाणी थांबत नाही. मात्र शित रक्ताचे हे प्राणी असल्यामुळे थंडीमधे, सकाळच्या प्रहरी कोवळ्या उन्हात त्या "उन खाताना" (बास्कींग) आढळतात. त्याचप्रमाणे उन्हाळ्यात जेव्हा फुलपाखरांचे "चिखल पान" (मड पडलिंग) सुरु असते तेंव्हा हळूच दगडामागे लपून मग झपाट्याने त्यांच्यावर झडप घालताना मी त्यांना कित्येक वेळेला बघितले आहे. अर्थान नुसत्या जरी त्या बऱ्याच वेळेला दिसत असल्या तरी त्यांचे छायाचित्र मिळायला संयम आणि योग्य ती वेळच यायला लागते.
युवराज गुर्जर.

http://www.yuwarajgurjar.com/

फुलपाखरांचा व्हॅलेंटाईन डे.
फुलपाखरे लहान, नाजूक आणि तशी अल्पायुषी असल्यामुळे त्यांना त्यांचा वंश पुढे वाढवण्यासाठी फार थोडा वेळ मिळतो. या थोडक्या वेळातच नराला योग्य त्या मादीला शोधून तीला स्वत:कडे आकर्षित करून मिलन करायचे असते. अर्थातच त्यामुळे त्याच्यासाठी त्याचा हा व्हॅलेंटाईन जरी "डे" नसला तरी हा काळ महत्वाचा असतो. आपल्या जातीच्या, योग्य आणि मिलनास तयार मादीला शोधण्यासाठी नर गोन मार्ग अवलंबतात. एक तर ते उंच फांदीवर जाउन टेहेळणी करतात. यामुळे ते आजुबाजुने जाणाऱ्या माद्यांवर लक्ष ठेवतात आणि त्याच वेळेस दुसरा कोणी प्रतिस्पर्धी घुसखोर नर त्यांच्या या हद्दीत येत नाही ना हे सुद्धा पहातात. दुसऱ्या मार्गामधे नर आजुबाजुला जीथे त्याला माद्या मिळण्याची शक्यता वाटते त्या ठिकाणांना भेटी देत रहातात. जर का या दोनही मार्गांमुळे त्याला मादी दिसली तर त्याचे पुढचे काम सुरू होते. मादी दिसली की त्याचे अर्धे काम झाले असले तरी त्याला योग्य जात, लिंग, मादी मिलनास तयार आहे की नाही याची शहानिशा करावी लागते. त्याचप्रमाणे मादीसुद्धा नर मिलनास तयार असेल तर नर योग्य आकाराचा, उठावदार रंगाचा आणि वासाचा आहे की नाही हे पडताळून बघते.
प्रत्यक्ष बघून जरी नर मादी शोधत असला तरी बऱ्याच वेळेस त्यांच्या शरीरातून प्रसरण झालेल्या संप्रेरकांमुळे त्यांना योग्य तो "सिग्नल" मिळतो. या करता उडणारे नर आजुबाजुने जाणाऱ्या माद्यांच्या आसपास उडत रहातात. यामुळे मादीला संप्रेरकांचा वास येउन जर ती मिलनास तयार असेल तर थांबते आणि जवळपास उतरते. नर तीच्या आसपास उडत रहातो आणि तीच्या पंखांना, पायांना, स्पर्शीकांना स्पर्श करत रहातो. मादीने जर अनुकूल हालचाली केल्या तर तो तीच्या शेजारीच उतरतो. यानंतर त्यांचे प्रत्यक्ष मिलन घडून येते. मिलनाचा हा काळ अगदी अर्ध्या तासापासून ते २४ तासांपेक्षा जास्त असू शकतो. काही काही जाती सकाळी मिलन करणे पसंद करतात तर काही जाती दुपारी मिलन करतात. जर का या मिलन जोडीला धोका जाणवला तर सर्वसाधारणपणे मोठी असलेली मादी तशीच त्या अवस्थेत नराला घेउन उडत जाउन दुर सुरक्षीत ठिकाणी बसते. या मिलनानंतर मादीचे मुख्य काम असते ते योग्य असे अन्नझाड निवडून त्यावर अंडी घालण्याचे. काही जातीची फुलपाखरे एकेकटे अंडे घालतात त्यामुळे अर्थातच त्यांना बऱ्याच अन्नझाडांना भेटी द्याव्या लागतात. तर काही जातीची फुलपाखरे पुंजक्याने अंडी घालतात त्यामुळे त्यांचे एक दोन झाडांवरच काम निभावून जाते. बऱ्याच वेळेस या अन्नझाडांच्या आसपासच या माद्या आढळत असल्यामुळे बरेचसे नर सुद्धा या झाडांच्या आसपास त्यांच्याभोवती पिंगा घालताना आढळतात.
फुलपाखरांचे छायाचित्रण करताना जर का आपल्याला त्यांच्या सवयी माहित असतील तर आपल्याला त्यांची अधिक छान छायाचित्रे मिळू शकतात. एकदा नागलाच्या जंगलात हिवाळ्यात पहाटे गेलो असताना "कॉमन गल" जातीचा नर मादीच्या आसपास उडताना मला दिसला. बराच वेळ त्याने मादीच्या आसपास घिरट्या घालवण्यात घालवला. काही वेळानंतर जेव्हा त्याला समजले की मादी मिलनास तयार आहे तेंव्हा तो तीच्या अगदी बाजूस उतरला आणि त्यांचे मिलन सुरू झाले. अर्थात हे असे होणार हे मला माहित असल्यामुळे मी बराच काळ तीथे थांबून राहिलो आणि मला त्यांची बरीच वेगवेगळी छायाचित्रे मिळाली. मागे अरालमच्या अभयारण्यात एक भलामोठा "ब्लू मॉरमॉन" चा नर त्या जातीच्या मादीच्या कोषाबाहेर ती बाहेर येण्याची वाट बघत बसला होता. कोषाबाहेर मादी आल्यावर त्याला इतरत्र शोधाशोध न करता तीथल्या तीथे ती मिलनास आयती मिळणार होती. थोडा वेळ झाल्यावर अक्षरश: कोषातून बाहेर पडल्यापडल्या त्याने तीला मिलनास उद्युक्त केले आणि चक्क कोषाच्या वरच त्यांचे मिलन सुरू झाले. सोबतच्या छायाचित्रात अगदी झळाळणारी नवी कोरी मादी आणि नराची मिलन जोडी आणि खाली रिकामा कोष दिसत आहे. मात्र अशी छायाचित्रे मिळायला थोडेफार नशीब आणि त्यांचा अभ्यास असायला लागतो.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

ऑंखों ही ऑंखों मे !!!
निसर्गामधे डोळ्यांचे काम जरी जरी एकसारखे असले तरी आणि त्यांचा प्रमुख उद्देश जरी "बघणे" एवढाच असला तरी त्यामधे जातीनुसार प्रचंड वैविध्य आढळते. साधरणत: जरी प्राण्यांमधे आणि पक्ष्यांमधे डोळे दोनच असले तरी किटकांमधे, कोळ्यांमधे ते याहीपेक्षा कितीतरी संख्येने जास्त असतात. सध्यातर संशोधनाने असे सिद्ध झाले आहे की काही विशिष्ट्य पक्ष्यांच्या दोन्ही डोळ्यांची बघण्याची क्षमता त्यांच्या उपयोगाप्रमाणे कमी जास्त असते. याचाच अर्थ असा की हे पक्षी डाव्या डोळ्याने रंग ओळखू शकतात आणि उजव्या डोळ्याने हालचाल, वेग बघू शकतात. काही काही जातींच्या माश्यांमधे तर याहूनही चमत्कारीक दृष्टी असते. एका माश्याच्या डोळ्यांची रचना, वरचा अर्धा भाग वेगळा आणि खालचा अर्धा भाग वेगळा अशी केलेली असते. त्यामुळे जेव्हा हा मासा पाण्याच्या पृष्ठ्भागावर तोंड काढून पोहत असतो तेंव्हा त्याच्या डोळ्यांचे वरचे अर्धे भाग पाण्याच्या वर आकाशातून कोणी शिकारी पक्षी नाहीत ना असे बघत असतात तर पाण्याच्या खालच्या भागाचा, इतर छोट्या माश्यांना खाण्यासाठी, वेध घेण्यासाठी डोळ्यांचा खालचा भाग वापरला जातो. शॅमेलिऑनच्या डोळ्यांची तर अजुनच अजब तर्हा असते. त्याचे डोळे ज्या शंकुच्या आकाराच्या खोबणीत बसवलेले असतात त्या खोबणीच एकाच वेळेस वेगवेगळ्या दिशेला वळू शकतात आणि त्यामुळे त्याला एकाच वेळेस दोन वेगवेगळ्या अगदी परस्परविरूद्ध दिशांनासुद्धा बघता येते. इतर प्राण्यांना इतरत्र बघताना मान, डोके फिरवायला लागते मात्र याच्या बाबतीत असे करायची त्याला गरजच उरत नाही. फक्त दोन डोळे वेगवेगळ्या दिशेला फिरवले की त्याचे काम होते.
पक्षी प्राण्यांच्या दोन डोळ्यांमधे एवढ्या गमती जमती आहेत तर किटकांच्या जगात या डोळ्यांच्या चमत्कारांची गणतीच नाही. आपल्या डोळ्यात दोनच भिंगे असतात तर किटकांमधील चतुरांच्या डोळ्यात ३०,००० भिंगे असतात. अगदी आलल्या घरमाशीच्या डोळ्यातसुद्धा ४,००० भिंगे असतात. याच कारणाकरता माशीला मारण्याकरता तुम्ही जेव्हा हात उगारता तेंव्हा ती हालचाल तीचे तिक्ष्ण डोळे लगेचच टिपतात आणि तिकडून ती पळ काढते. या त्यांच्या तिक्ष्ण दृष्टीबरोबरोच त्यांच्या डोक्याच्या बराचसा भाग ह्या गोलाकार डोळ्यांनी व्यापलेला असल्यामुळे त्यांना चक्क ३६० अंशाची नजर लाभलेली असते. आता या किटकांना हे अनेक भिंगांचे संयुक्त डोळे कमी पडतात की काय म्हणून जोडीला काही साधे डोळेसुद्धा असतात. या दोन्ही प्रकारच्या डोळ्यांनी त्या किटकाला प्रकाशाचे, समोरच्या वस्तूचे ज्ञान होते.
अगदी सुरवातीपासूनच मला मॅक्रो अथवा क्लोज अप छायाचित्रणाची आवड होती. त्यातसुद्धा प्राण्याचे, त्यातुनही छोट्या किटकांचे डोळे हा माझा आवडीचा विषय. बरोबरचे सगळे छायाचित्रकार जेंव्हा एखाद्या छान रंगीत फुलपाखराचे छायाचित्र घेत असायचे तेंव्हा मी मात्र त्याच्या समोर जाउन अगदी त्याच्या डोळ्यात घुसलेला असायचो. असाच एकदा एका फुलपाखराच्या डोळ्याचा अगदी क्लोज अप घेतला आणि नंतर जेंव्हा घरी येउन लॅपटॉप त्याचे छायाचित्र नीट बघीतले तेंव्हा कळले की त्या डोळ्यावर केस होते. यावर थोडी सखोल माहिती मिळवली तेंव्हा कळले की त्यांच्या डोळ्यात अतिसुक्ष्म असे केस असतात जे प्रकाशासाठी, हालचालींसाठी संवेदवाशील असतात. त्या "टाईट" क्लोज अप मुळे मला ती माहिती कळली. बऱ्याचशा पालींनी डोळ्यावर पापण्या नसतात त्यामुळे त्यांना डोळे साफ करण्याकरता वेगळीच युक्ती वापरावी लागते. या पालीच्या डोळ्याचा जवळून छायाचित्र घेताना तीने डोळे आपल्या जिभेने साफ करायला सुरवात केली आणि मला हे छायाचित्र मिळाले. सापांच्या डोळ्यांची पण छान छायाचित्रे मिळवता येतात. अर्थात जर नागासारखे, फुरश्यासारखे विषारी साप असतील तर खुप काळजी घेउन छायाचित्रण करावे लागते. मात्र एकमेव आडव्या डोळ्यांच्या बाहुल्या असणाऱ्या या हरणटोळाच्या डोळ्यांची मजाच काही न्यारी असते.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

राजबिंडा ब्लॅक राजा.
एप्रिल, मे महिना आला की उन्हाची तलखी वाढायला लागते. आपल्या इकडच्या पानगळीच्या जंगलात जाताना दहावेळा विचार करावा लागतो कारण सर्वच मोठ्या झाडांची पाने गळून गेलेली असतात आणि लहानसहान खुरटी झुडपे, गवत पुर्ण वाळून गेलेले असते. पक्षिनिरिक्षणासाठी आणि फुलपाखरांसाठी मात्र हा उत्तम काळ असतो. वाळक्या बिनपानांच्या झाडांत रंगीबेरंगी पक्षी सहज दिसतात. अगदी त्यांच्या आवाज आला आला तरी पर्णहीन झाडांवर त्यांना शोधणे सोपे जाते. या पक्ष्यांबरोबरच फुलपाखरांकरतासुद्धा हा काळ योग्यच असतो. बऱ्याच ओढ्यांच्या जागा, धबधब्यांच्या ठिकाणे वाळायला लागलेली असतात. पाण्याचे प्रमाण कमी असते आणि काही ठिकाणी चिखल सुकायला लागला असतो. हेच ठिकाण ह्या फुलपाखरांकरता योग्य असते. खुपशा फुलपाखरांच्या जातीतील नर अश्या ठिकाणी "चिखलपान" करायला एकत्र जमतात. एकत्र म्हणजे अक्षरश: ती शेकड्याने एकत्र, एकाच ठिकाणी जमलेली असतात. फुलपाखरांची वास घ्यायची क्षमता जबरदस्त असते आणि याच कारणामुळे ती जास्त मध असलेल्या फुलांवर लगेच आकर्षित होतात. याच मुळे ती या ओलसर चिखलावर पण आकर्षित होतात. ह्या चिखलात त्यांना पोषक अशी क्षारद्रव्ये मिळतात जी त्यांना फुलांतील मधापासून मिळत नाहीत.
बऱ्याच वेळेला नेहेमी जलद उडणारी फुलपाखरे यावेळी चिखलपान करताना आपल्याला अगदी शांत बसलेली आढळतात. याचबरोबर इतर वेळी न आढळणारी पण याच वेळेस दिसणारी स्पॉटेड स्वोर्डटेल, ब्लॅक ऍंगल अशी फुलपाखरे दिसतात. या सगळ्या फुलपाखरांबरोबर माझी नजर कायम शोधत असते ती "राजा" फुलपाखरांना. आपल्याकडे "टॉनी राजा" आणि "ब्लॅक राजा" असे दोन प्रकार दिसतात. दोघेही भन्नाट वेगाने उडणारे आणि बघता बघता होत्याचे नव्हते होणारे. ही फुलपाखरे तशी सहसा शहरात दिसत नाहीत. घनदाट जंगलांमधेच दिसली तर फार कमी वेळा दिसतात. या दोनही राजांना अतिपक्व फळे, मादक द्रव्ये, कुजलेली फळे / मांस यांची फार ओढ असते. त्यामुळे असे काही पदार्थ असतील तर त्यावर ती लगेच आकर्षित होतात आणि अश्या वेळेस त्यांचे छान छायाचित्रण होऊ शकते. हे ब्लॅक राजा फुलपाखरू खरोखरच राजा नावाला साजेसे असते. त्यांचे खालचे पंख चमकदार पांढऱ्या, राखी रंगाचे असतात आणि त्यावर निळसर झळाळी असते. ह्या पांढऱ्या रंगावर उठावदार पिवळ्या रंगाचे ठिपके असतात. वरून मात्र हे फुलपाखरू काळसर रंगाचे असून त्यावर ठळक पिवळ्या रंगाच्या ठिपक्यांच्या रांगा असतात. सर्वात आकर्षक आणि राजाला शोभणाऱ्या म्हणजे याच्या खालच्या पंखांवर दोन दिमाखदार शेपट्या असतात. ज्या त्याच्या राजबिंड्या रूपात कायम भर घालतात. त्याच्या भन्नाट उडण्याच्या वेगामुळे आणि निसर्गाशी समरूप होणाऱ्या रंगामुळे ते एरवी पटकन दिसून येत नाहीत.
गेल्या वर्षी आम्ही नेलेल्या "फ्रुट बेट" वर एक ब्लॅक राजा आकर्षित झाले आणि आम्हाला त्याची बरीच छायाचित्रे मिळाली. मात्र या वर्षी माहिम निसर्ग उद्यानात माझ्या नेल्सन नावाच्या मित्राला एका झाडावर ७ ब्लॅक राजा एकाच ठिकाणी टिपता आले. त्याचे ते छायाचित्र अप्रतिम होते पण लगोलग आम्ही येऊरला गेलो असताना आम्हाला एक ब्लॅक राजा आकर्षित झालेले दिसले त्याचे छायाचित्रण करत असतानाच अजून दुसरे दोन ब्लॅक राजा आले आणि त्याच जागी बसले आणि मग मलासुद्धा एकाच वेळी तीन तीन ब्लॅक राजांची छायाचित्रे मिळाली. ती त्यांच्या रसपाना एवढी दंग होती की मी त्यातल्या एकाला हळूच बोटावर घेतले तरी त्याला त्याचे काही भान नव्हते. इतरांनी त्याची माझ्या बोटावर अगदी जवळून छायाचित्रे घेतल्यावर मी त्याला माझ्या मित्राच्या बोटावर सरकावले तरीही ते तिथेच स्थीर होते. इतरवेळी सुसाट वेगाने जाणारे हेच ते फुलपाखरू ह्यावर विश्वास बसत नव्हता. या नंतर तर तो मित्र त्याच्या कॅमेरात त्या फुलपाखराचे छायाचित्रण करताना त्याच्या लेन्समधे त्या ब्लॅक राजाचे प्रतिबिंब आणि पुढे ते बोटावरचे फुलपाखरू असेही छायाचित्र मला मिळवता आले.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

सुसाट जलद उड्डाण.
किटकांमधे प्रमुख अवयव हे त्यांचे पंख समजले जातात. त्यांच्या प्रौढ आयुष्यात त्यांना चार किंवा दोन पंख असतात. ह्या पंखांमुळेच आज जगभरात किटकांचे प्रमाण जास्त असते आणि ते यशस्वी व्हायचे मुळ कारण आहे. सहसा हे त्यांचे पंख दोन थरांनी बनलेले असतात. हे दोन थर जरी नाजुक दिसत असले तरी अतिशय चिवट आणि मजबुत असतात. ह्या दोन थरांना मजबुती येण्यासाठी आत असंख्य नलिकांचे जाळे असते जे त्यांना मजबुती तर देतेच पण त्याच वेळेस त्यातुन रक्त प्रवाहाचा पुरवठासुद्धा करते. जेवढी किटकांमधे विविधता आढळते तेवढीच विविधता त्यांच्या पंखांच्या आकारात, रचनेत, रंगात पण असते. काही माश्यांचे पंख अतिशय लहान असतात आणि साध्या डोळ्यांना दिसूनही येत नाहीत तर पतंग, चतूर यांच्यासारख्या काही मोठ्या किटकांचे पंख प्रसंगी अगदी एक फुटाएवढे लांबसुद्धा असू शकतात. माश्यांचे, चतुरांचे, टाचण्यांचे पंख पारदर्शक असतात तर फुलपाखरांचे, ढालकिड्यांचे पंख अतिशय रंगीबेरंगी असतात.
हे किटक जरी चिमुकले असले तरी तरी त्यांच्या उडण्याचा वेग प्रचंड असू शकतो. ह्या त्यांच्या प्रचंड उडण्याच्या क्षमतेमुळे त्यांना त्यांचे खाणे मिळवणे सहस साध्य होते. चतुरासारखे किंवा लुटारू माशीसारखे किटक हवेतल्या हवेत, उडता उडताच त्यांच्या तिक्ष्ण नजरेने भक्ष्याचा शोध घेतात आणि हवेतच त्यांच्यावर हल्ला चढवतात. बी हॉक मॉथ किंवा हमिंगबर्ड हॉक मॉथ यासारखे पतंग फुलांवर मधाकरता झेपावताना तब्बल ३०० वेळा प्रतिसेकंद पंख हलवतात आणि हवेतल्या हवेतच, उडता उडता आपली लांब सोंड फुलांत खुपसून मध प्राशन करतात. त्यांची ही हालचाल एवढी जलद असते की आपल्याला उडताना त्यांचे फक्त शरीरच दिसते आणि पंखांची हालचाल जाणवून येत नाही. हॉवर फ्लाय किंवा इतर माश्या ह्यांचा तर वेग याहूनही जास्त असतो, त्या प्रतिसेकंद १००० वेळा पंखांची हालचाल करतात. ह्यावरूनच आपल्याला सनजू शकते की त्यांचे उड्डाण किती जलद असू शकते. ह्या जलद उडण्याचे आपल्या सर्वात जवळचे आणि सर्वांना माहित असणारे उडणे असते ते डासांचे. ह्या डासाचे गुणगुणणे आपण सतत ऐकत आलो आहोत. हे गुणगुणणे म्हणजेच त्यांच्या जलद पंख फडफडवण्याचा आवाज असतो.
फुलपाखरू फुलातील मध पित आहे, चतुर नदीच्या काठावर एका फांदीवर बसला आहे, ढालकिडे पानाच्या कडा कुरतडत आहेत अशी छायाचित्रे आपण नेहेमी बघतो आणि काढतोसुद्धा. ही अशी छायाचित्रे काढणे तसे थोडेफार सोपे असते. जर का तुम्हाला त्या किटकाची थोडीफार माहिती असेल, योग्य ते कॅमेराचे साधन असेल आणि थोडेफार थांबण्याची तयारी असेल तर खुप छान छायाचित्रे मिळू शकतात. पण ह्या जलद उडणाऱ्या किटकांची हवेतल्या हवेत, उडतानाची छायाचित्रे मिळवणे तसे थोडेफार कठिणच काम असते. परत यावेळीसुद्धा तुमच्याकडे कॅमेरा, फ्लॅश अशी साधने असावी लागतात, त्या किटकाची माहिती असावी लागते आणि "प्रचंड" वेळ थांबण्याची तयारी, चिकाटी असावी लागते. आता त्या किटकांची, त्यांच्या सवयींची माहिती असावी लागते कारण तो बी हॉक मॉथ हा कुठल्या फुलांना भेटी देतो आणि एकदा भेट दिल्यावर तो परत परत त्याच ठिकाणी येत रहातो असे जर का तुम्हाला माहित असेल तर त्याचे हे सोबतचे हवेतल्या हवेत मध पितानाचे छायाचित्र सहज सुलभ जमते. त्याच प्रमाणे हॉवर फ्ल्याय कुठल्या फुलांवर आकर्षित होतात हे माहित असेल आणि त्या किती वेळ अंदाजे "हॉवरिंग" करतात हा अंदाज असेल तर त्यांचेसुद्धा उडतानाचे छायाचित्रण करणे सोपे जाते. बराचे वेळ वाट बघून तो किटक तिथे येतच नाही, किटक आला तर तो "फ्रेम"मधे येत नाही, फ्रेम मधे आला तर फोकसिंग व्हायच्या आधी तो पुढे किंवा मागे जातो, किंवा अगदी छायाचित्र काढताना तो आजूबाजूला सरकतो अश्या अनेक अडचणी अश्या प्रकारच्या छायाचित्रणात येतात. कित्येक वेळेस तर छायाचित्र काढताना तो किटक पुढे उडून गेलेला असतो त्यामुळे "कोरे" छायाचित्र येते, पण जर का छायाचित्र बरोबर जमले तर असे काही छान दिसते की त्याला तोड नसते.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

डुरक्या घोणस.
साप म्हटले की आपल्या डोळ्यासमोर बारीक, लांब, निमुळता आणि अतिशय झरझर सरपटत जाणार म्हणून दृष्य उभे रहाते. हा डुरक्या घोणस मात्र फक्त दोन ते तीन फुटांपर्यंत वाढतो. ह्याचे शरीर एकदम जाडजुड असून शरीराची लांबी कमी आणि शेपुट अगदी आखूड असते. ह्याच्या शरीरावर गडद तपकीरी धब्बे असतात. कधी कधी हे धब्बे फिकट भगव्या रंगाचेसुद्धा असतात. पिल्लांमधे हे रंग जास्त आकर्षक आणि चमकदार असतात. याचे डोके त्रिकोणी आणि काहीसे विषारी घोणसा सारखे दिसते. मात्र हा साप पुर्णपणे बिनविषारी आहे. याचे शरीर बारिक मानेनंतर एकदम जाड, गोल गरगरीत असते ते थेट शेपटीपर्यंत. शेपुट मात्र अगदीच थोटकी आणि निमुळती असते. याच्या तोंडावरचे आणि शेपटीवरचे खवले अतिशय खरखरीत असतात. पाठीवरचे आणि मधल्या शरीरावरचे खवले मात्र चमकदार आणि गुळगुळीत असतात.
आज भारतात हे साप सर्वत्र सापडतात आणि त्यांना रहाण्यासाठी रेताड जमीन आणि खडकाळ भाग लागतो. बऱ्याच वेळेला तो आपल्या दणकट डोक्याच्या सहाय्याने आणि खरखरीत खवल्यांच्या सहाय्याने मऊ मातीत स्वत:ला पुरून घेतो आणि कित्येक तास दबा धरून बसतो. या वेळेस त्याचे संपुर्ण शरीर आत मातीखाली असते आणि फक्त डोक्याचा, डोळ्यांचा भाग तेवढा जमीनीवर असतो. हा साप निशाचर असून रात्रीच्या वेळी बाहेर पडतो आणि भक्ष्याच्या शोधाकरता हिंडतो. निशाचर साप असल्यामुळे याच्या डोळ्यात उभी बाहुली असते. ही बाहुली दिवसा जास्त प्रकाशात बऱ्याच प्रमाणात आकुंचीत करून येणाऱ्या प्रकाशावर नियंत्रण ठेवले जाते. अर्थातच रात्री अंधाऱ्या कमी प्रकाशात ही बाहुली जास्तीत जास्त उघडी ठेवून जास्तीत जास्त प्रकाश आत घेतला जातो. अगदी कॅमेराच्या लेन्सच्या ऍपरचर सारखे काम ह्या डोळ्यांचे होते. साधरणत: उंदराच्या बिळासमोर दबा धरून हा साप बसतो आणि त्यातुन येणारा अथवा आजुबाजुने जाणाऱ्या उंदरावर, लहान प्राण्यावर तो झडप घालतो आ णि आपल्या वेटोळ्यात जखडून त्याला करकचून आवळतो. काही सेकंदातच गारद केलेल्या त्या प्राण्याला मात्र तो पुर्ण मेल्याशीवाय खात नाही. काहीसा गलथान वाटणारा जरी हा साप असल तरी तो वेटोळे घालून बसतो आणि प्रचंड वेगाने ते वेटोळे एखाद्या स्प्रिंगसारखे सोडून पटकन चावा घेतो. हे चावणे बिनविषारी असले तरी नक्कीच वेदनादायक असते. उंदीर, पाली, सरडे हे त्याचे मुख्य खाणे असले तरी तो बेडूक आवडीने खातो. क्वचीतप्रसंगी तो छोटे छोटे पक्षीही खातो. ह्याच्या पिल्लांना मात्र खाण्यासाठी छोटे किटकही चालतात. उन्हाळ्याच्या सुरवातीस ह्या जातीच्या सापाची मादी थेट सहा ते आठ पिल्लांना जन्म देते. ही पिल्ले त्यांच्या पालकांसारखीच दिसतात मात्र त्यांचे रंग अधिक उठावदार आणि चमकदार असतात. आपल्याकडे या जातीच्या सापाला त्याच्या कातडीकरता मारले जाते. आकर्षक रंगसंगतीमुळे या कातडीला परदेशात बरीच मागणी आहे आणि हे शिकारी "बेबी पायथन" या नावाने ही कातडी विकतात.
निसर्गात हा सापच काय पण इतरही साप छायाचित्रणासाठी मिळणे खुपच कठिण असते. त्यातुनही जर का असे निशाचर साप असले तर ते अजुनच कठिण होते. बऱ्याच वेळेला जंगलातील पायवाटांवत फिरताना अधेमधे साप दिसतात पण त्यांना आपली चाहूल पटकन लागते आणि ते त्वरीत जलद गतीने लांबवर पसार होतात. आज आपल्या शहरात, गावात अनेक सर्पमित्र कार्यरत असतात. आजुबाजुला जर का चुकून घरात, घराच्या आसपास हे असे काही साप आले तर त्यांना योग्य ती काळजी घेउन हे सर्पमित्र पकडू नंतर जवळपासच्या जंगलात त्यांच्या नैसर्गिक अधिवासात सोडून देतात. अशा वेळेस त्यांचे छायाचित्रण सहज शक्य होते. कित्येक वेळेस तर एकाच वेळी वेगवेगळ्या आकारातील, वयातील, रंगातील एकाच जातीचे साप पण बघायला मिळू शकतात.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/