कुंभारमाशी : मातीतील कुशल कलाकार.
अगदी आपण वापरत तेच सामान वापरून काही काही किटक अतिशय सुंदर, आकर्षक आणि मजबूत घरे बनवतात. कधी कधी तर त्यांची ही घरबांधणी ही आपल्यापेक्षा जास्त सुंदर, टिकाऊ आणि झटपट बनवलेली असते. "वास्प" हा किटकांचा गट मुंग्या आणि मधमाश्या यांच्या बरोबरचा आहे. ह्या माश्या सहसा उत्तम सहजीवनाचे उदाहरण असतात. या त्याच वेळेस इतर उपद्रवी किटकांवर नैसर्गिक नियंत्रण ठेवून आपल्याला त्या उपयोगीच ठरतात. कुंभारमाशी ही मातीतील काम करण्यात सर्वात जास्त कुशल आणि हुषार समजली जाते. ही माशी आधी योग्य जागेची निवड करते. मग त्या फांदीच्या बेचक्यावर किंवा अगदी आपल्या घरातील खिडकीच्या फ्रेमवरसुद्धा ती मातीचा पसरट, उथळ खळगा बनवते. या खळग्यावर अजून अजून मातीचे गोळे आणून हळूहळू ती साधारण अर्ध्या इंचाचे एक मडके बनवते. सर्वात सुंदर म्हणजे ह्या मडक्याचा आकार आणि त्याचे तोंड हुबेहुब आपल्या मडक्यासारखेच असते. ह्या मडक्याचा काठ सुद्धा अगदी गोलाकार आणि बाहेरच्या बाजूस वळलेला असतो. हे मडके बनवण्यासाठी ती आपल्या पुढच्या पायांचा आणि तोंडाचा वापर करते.
हे मडके बनवण्यासाठी तीला माती लागते ती जवळपासच्या नदी, नाल्याच्या, ओढ्याच्या ओलसर काठावरून आणलेली असते. ही माती वाहून आणण्यासाठी तीला अनेक फेऱ्या माराव्या लागतात. दर १०/१५ मिनीटांनी ती एक ओल्या मातीचा गोळा आणून तीचे घरटे लिंपायला घेते. साधारणत: एक ते दोन दिवस तीला एक मडके बनवायला लागतात. यानंतर ती आपले पोट मडक्याच्या आत घालून तीथे तीचे अंडे एका रेशमाच्या धाग्याने लटकवते. यानंतर ती शिकारीकरता बाहेर पडते. फुलपाखरांच्या, पतंगांच्या अळ्या हे तीचे मुख्य लक्ष्य असते. त्या अळ्यांना ती डंख मारून बेशुद्ध करते आणि घरट्यात आणून आत कोंबते. या वेळी घरट्याच्या आत असणाऱ्या अंड्याला धक्का लागणार नाही याची ती योग्य ती काळजी घेते. यानंतर ती त्या मडक्याचे तोंड परत माती आणून लिंपून टाकते. एका मडक्या करता तीचे काम पुर्ण झालेले असते पण अजूनही तीला नवीन घरटी बनवायची असतात म्हणून ती परत झटून कामाला लागते आणि अंदाजे अशीच ५/६ मडकी आजूबाजूला बनवते.
योग्य वेळी घरट्याच्या आत अंड्यातून अळी बाहेर येते आणि तीला लगेचच तिथे साठवलेले ताजे अन्न बेशुद्धा अळीच्या स्वरूपात आयते मिळते. या अळीकरता तीच्या आईने योग्य तेवढेअ अन्न बरोबर साठवलेले असते, आता ही कुंभारमाशी तीच्या अळीला पुरेल इतकेच अन्न कसे ठरवते, ते कीती दिवस ताजे राहीला याचा अंदाज कसा बांधते ही नैसर्गिक कोडी अजूनही उलगडलेली नाहीत. कालांतराने ती अळी तिथेच कोष बनवते आणि काही दिवसानंतर आपल्या मजबूत आणि धारदार तोंडाने मडके आतून पोखरून बाहेर पडते.
आतापर्यंत जंगलात अनेक वेळेला कुंभारमाशीला नदी काठावर ओली माती घरटे बांधायला नेताना बघितले आहे किंवा त्यांची लहान लहान मडकी बघितली आहेत. पण त्यावेळेस त्यांचा पुर्ण जिवनक्रम काही छायाचित्रण करता आला नाही. मात्र काही दिवसांपुर्वी माझ्या घरीच या कुंभारमाशीने मडके बनवायला सुरवात केली त्यामुळे मला अगदी सगळ्या स्थितीमध्ये आणि अवस्थांमधे त्यांची छायाचित्रे घेता आली. अर्थात या करता मला सतत २०/२१ दिवस त्यांचे निरिक्षण करावे लागले. या काळात ती जेमतेम इंचभर लांबीची माशी एवढे अथक प्रयत्न तीचा वंश वाढवण्याकरता करत होती की त्याचे राहून राहून आश्चर्य वाटत होते. एवढे करूनसुद्धा शेवटपर्यंत मला काही त्या मडके फोडून बाहेर येणाऱ्या नवीन वंशाच्या कुंभारमाशीला बघता आले नाही.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/