गोगलगाय पोटात पाय.
साधारणत: पावसाळ्यात आपल्याला जमिनीवर, बागांमधे गोगलगायी दिसतात. पण इतरवेळीसुद्धा विविध जातीच्या गोगलगायी तळ्यांमधे, नद्यांमधे आणि समुद्रातसुद्धा कायम आढळतात. या गोगलगायी मऊ शरीर असलेल्या "मोलस्क" या प्राणीवर्गात वर्गिकरण केल्या जातात. याच वर्गात शंख, शिंपले, कालवे हे प्रकारसुद्धा येतात. या वर्गाचे प्रमुख वैशीष्ट्य म्हणजे यांचे अतिशय मऊ शरीर जे एकसंध असते. हे त्यांचे एकसंध, लांब शरीर कायम ओले आणि चिकट असते आणि या नाजूक शरीराच्या संरक्षणासाठी ते कठीण शंख वापरतात. जेंव्हा त्यांना धोका जाणवतो तेंव्हा ते लगेचच त्यांचे शरीर ह्या संरक्षक कठीण शंखाच्या आत ओढून घेतात. प्रखर उन्हाळ्यात अथवा अतिशय गरम वातावरणात सुद्धा या गोगलगायी त्यांचे शरीर शंखाच्या आत ओढून घेतात आणि त्याचे दारसुद्धा एका झाकणाद्वारे बंद करतात. यामुळे त्यांचे ओले शरीर गरम वातावरणामधे सुकण्यापासून वाचते. सुर्यप्रकाशाशी वावडे असल्यामुळे अर्थातच बऱ्याच गोगलगायी निशाचर असतात. रात्री अथवा ढगाळ वातावरणात त्यांचा वावर जास्त असतो. त्याचप्रमाणे अतिथंड हवामानात किंवा हिवाळ्यात त्या जमिनीखाली शीतनिद्रेत जातात.
गोगलगायीच्या शरीरावरचा चिकटपणा किंवा श्लेष्म हा त्यांना सुकण्यापासून वाचवतो. जर ५० टक्क्यापेक्षा जास्त पाणी त्यांच्या शरीरातून वाळून गेले तर त्यांचा मृत्यु ओढवू शकतो म्हणून हा श्लेष्म त्यांना सतत ओले ठेवण्याचा प्रयत्न करतो. जमिनीवरच्या काही जातीच्या गोगलगायींना शिंगांच्या दोन जोड्या असतात, अर्थातच ही शिंगे मऊ आणि नरम असतात. ह्यातील लांब शिंगांच्या टोकावर त्यांचे डोळे असतात आणि ही शिंगे त्या डोळ्यासकट ते आत शरीरात ओढून घेउ शकतात. दुसरी शिंगाची जोडी ही आखुड आणि जाडसर असते. हीचा उपयोग वास घेण्यासाठी आणि आजूबाजूच्या परिसराचा स्पर्श करण्यासाठी, त्याचे ज्ञान मिळवण्यासाठी होतो. निसर्गात ह्या गोगलगायी सडलेल्या भाज्या अथवा पाने, बुरशी, अळंबी, सडलेले लाकूड वगैरे खातात. काही जातीमात्र शेतातल्या पिकांवर, झाडांवर सुद्धा हल्ला चढवतात. ह्या गोगलगायी सहसा त्यांच्या शंखाच्या आकारावरून. रंगावरून वेगवेगळ्या ओळखता येतात. हा शंख मुळात कॅल्शीयमपासुन बनलेला असतो आणि त्याच्या वाढीसाठी गोगालगायीची वाढ, त्यांचे खाणे, पाण्यातील आम्लाचे प्रमाण आणि पाण्याचे तापमान यावर अवलंबून असते.
ह्या गोगलगायीची हालचाल अथवा तीचे "चालणे" अतिशय वेगळ्या पद्धतीने होते. या गोगलगायीच्या मऊ शरीराच्या खाली एक सपाट, सरळ चपट पट्टीसारखा "पाय" असतो. ह्या पायातील स्नायूंचे पट्टे आकुंचन आणो प्रसरण पावतात. यामुळे जी स्पंदने निर्माण होतात ती गोगलगायीला पुढे सरपटण्यासाठी मदत करतात आणि ती पुढे जाउ शकते. अर्थात या सगळ्या क्रिया इतक्या पटकन आणि सहजासहजी होतात की तीची हालचाल एकदम सहज आणि सुरळीत वाटते. ह्या तीच्या खास पायावर ग्रंथी असतात ज्या सतत एक चिकट, चमकदार स्त्राव स्त्रवतात. हा द्राव पुढच्या भागातून स्त्रवला जातो आणि हवेशी संपर्क आल्यवर लगेचच सुकून कठीण होतो आणी त्यामुळे तीला चालायला मदत होते. ह्या तीच्या खास चिकट द्रावामुळे ती अतिशय कठीण, धारदार जमिनीवर, काट्यांवरसुद्धा चालू शकते आणि तीच्या मऊ आणि नाजूक शरीराला त्रास अथवा ईजा होत नाही. विणीच्या हंगामात मिलनानंतर मादी सहसा मऊ मातीत किंवा पाण्याजवळ अंडी घालते. ही अंडी समुहात घातली जातात आणि अंदाजे ५० ते १०० अंडी एकत्र घातली जातात. ह्या अंड्यांचा रंग पारदर्शक किंवा पांढरा असतो.
आपल्याकडेसाधारणत: तपकीरी रंगाचे शंख असलेल्या पांढरट रंगाच्या गोगलगायी आढळतात. पण मला ही काळ्या रंगाच्या शंखाची आणि लालसर शरीर असलेली गोगलगाय केरळच्या अरालम अभयारण्यात आढळली. त्याचप्रमाणे ओढ्याकाठी आतापर्यंत पाण्यातील गोगलगायींनी घातलेले अंड्यांचे पुंजके बघीतले होते पण पुण्याच्या ताम्हीणी घाटात ओढ्यातील खडकाच्या खाली बेडकाच्या अंड्यांचे छायाचित्रण करताना मला ही गोगलगाय अंडी घालताना दिसली. अतिशय कमी अभ्यासलेल्या आणि छायाचित्रण झालेल्या या दुर्लक्षीत छोट्या जिवांचे छायाचित्रण मोठ्या प्रमाणावर होऊन त्यांची अधिकाधिक माहिती, अभ्यास होणे खरोखरच जरूरीचे आहे.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/