पाठीवरचे कुटूंब.
कोळ्यांच्या नराला मिलनानंतर लगेच पळ काढावा लागतो कारण यात त्याने जरादेखील दिरंगाई केली तर बलवान मादी त्याचाच फन्ना उडवायला कमी करत नाही. त्यामुळे मिलनानंतर नर तेथून लगेच पळ काढतो आणि पुढेसुद्धा तो अंड्यांची, पिल्लांची काहीही काळजी घेत नाही. मादी एकटीच याकरता पुर्णपणे समर्थ असते आणि ती तीच्या या पालनपोषणाच्या कर्तव्यात कुठीही कमी पडत नाही. मिलनानंतर अंदाजे २/३ आठवड्यानंतर अंडी घातली जातात. ही अंडी मादीनेच विणलेल्या खास मऊसूत पण मजबूत अश्या धागयांच्या पिशवीत ठेवली जातात. ही पिशवी सुरक्षीत जागी ठेवली, बांधली जाते आणि मादी स्वत: तीचे रक्षण करते किंवा अगदी दरवेळेस तीच्य बरोबर घेउन फिरते. ही अंड्यांची पिशवी मजबूत रेषमाच्या धाग्यांनी बनवेलेली असून तीचा रंग आणि आकार कोळ्याच्या जातीप्रमाणे बदलत जातो. ज्या कोळ्यांच्या जाती जमिनीवर धावू शिकार करतात आणि कधीही जाळी बनवत नाहीत त्या जातीत सहसा ह्या अंड्यांच्या पिशव्या त्यांच्या बरोबर घेउन फिरतात. ह्या पिशव्या त्यांच्या पोटाला किंवा जबड्याला धाग्यानी घट्ट बांधल्या जातात. इतर जातींमधे ह्या पिशव्या दगडाखाली, झाडाच्या खोडाला अथवा त्यांच्याच जाळ्यामधे विणल्या जातात. यासाठी जास्तीत जास्त सुरक्षीत जागा शोधली जाते आणि त्यातसुद्धा त्या पिशवीचा रंग आजुबाजुच्या रंगाशी मिसळून जाणारा ठेवला जातो जेणेकरून त्यांना नैसर्गिक समरूपतेचा फायदा मिळतो. कित्येक वेळेस पानाखाली किंवा अगदी पानाची सुरनळी करूनसुद्धा तीथे ह्या अंड्यांच्या पिशव्या ठेवल्या जातात.
कोळ्यांची अंडी अर्थातच अतिशय लहान असतात आणि त्यातल्या जीवाचा विकास एखाद्या पक्ष्याच्या पिल्लासारखाच होतो. योग्य वेळी कोळ्यांची चिमुकली पिल्ले आपल्या अंड्याचे कवच तोडून बाहेर येतात. त्यांना तिथे रेषमाच्या पिशवीचे अजून एक संरक्षक आवरण असते त्यामुळे सगळी बाहेर आलेली पिल्ले घोळक्याने त्या पिशवीतच काही काळ वास्तव्य करतात. त्यांच्या शरीरातच त्यांना पुढे काही दिवस पुरेल असा अन्नसाठा साठवलेला असतो. तो संपेपर्यंत ते तिथेच आत सुरक्षीत रहातात आणि या काळात त्यांची वाढ जोमाने होते. ज्या जातींमधे त्यांची आई त्यांच्याबरोबर रहात नाही ते हळूहळू पिशवी बाहेर पडून स्वतंत्रपणे आपल्य आयुष्य जगायला सुरवात करतात. यापुढे त्यांचे संरक्षण, अन्न मिळवणे हे त्यांचे त्यांनाच करावे लागते. काही काही जातींमधे मात्र पिशवीतून बाहेर आलेली पिल्लेसुद्धा आईच्या बरोबर रहातात. अश्या वेळेस त्यांना रक्षण आणि खाणेसुद्धा आईच पुरवते.
आपल्याकडे कोळी हा सुद्धा तसा दुर्लक्षिलेलाच विषय आहे आणि अगदी सध्या सध्या त्यांचा थोडाफार अभ्यास सुरू झाला आहे. राजस्थानचा माझा मित्र धर्मेंद्र खंडाल याने काही काळापुर्वी मुंबईच्या कोळ्यांचा अभ्यास केला आणि त्याच्या नोंदीप्रमाणे फक्त मुंबईच्या आसपास २००हून अधिक कोळ्यांच्या जाती आढळतात. त्यातसुद्धा कित्येक जाती आपल्या विज्ञानात आतापर्यंत नोंद झाल्याच नव्हत्या. अश्या दुर्लक्षित, छोट्याश्या पण अनेक रंगी आणि वेगवेगळ्या आकाराच्या, वेगवेगळ्या ठिकाणी रहाणाऱ्या कोळ्यांची छायाचित्रे जमवणे म्हणजे निखळ आनंद देणारे पण थोडेफार किचकट काम आहे. हे वेगवेगळे कोळी शोधणे म्हणजे मोठा व्याप असतो. पण अश्याच शोधाअंती मात्र कधी कधी त्यांची छान छायाचित्रे मिळून जातात. सोबतच्या छायाचित्रात "टू टेल्ड हर्सिलीया" जातीची मादी खोडावर आपल्या अंड्यांची पिशवी बांधून त्याची राखण करत बसली होती आणि जणू काही सांगत होती "याद राखा !! जवळ येऊ नका मी यांच्यासाठी इथे ठाम उभी आहे". दुसऱ्या छायाचित्रात नुकताच पाउस सुरू झाल्यानंतर ही जमीनीवर शिकार करणाऱ्या कोळ्याची मोठी मादी तर आख्खी पिल्लावळ पाठीवर घेउन फिरत होती. अंदाजे ५०/७५ पिल्ले तीच्या पाठीवर बसून आरामात रपेट मारत होती. हिवाळ्यात "जायंट वूड स्पायडर"ची भलीमोठी मादी अंड्यांची पिशवी लपवून मरून जाते मात्र उन्हाळ्याच्या शेवटी शेवटी पावसाळा सुरू व्हायच्या आधी त्या पिशवीतून अशे शेकडो पिवळी पिवळी पिल्ले बाहेर पडतात. त्यांची ती असंख्य पायांची चळवळ टिपायला खरोखरच मजा येते.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/