तळ्यात मळ्यातला बेडूक.
आपल्याकडे बेडूक हाच सर्वसाधारणपणे उभयचर प्राण्यांमधे सापडणारा आहे. अर्थातच अभयचर असल्यामुळे ते पाण्यामधे तसेच जमिनीवर सुद्धा सहज वावरू शकतात. पण असे जरी असले तरी बेडकांची त्वचा ही पुर्णपणे जमिनीवर रहाण्यासाठी योग्य नसते कारण त्यांना सतत ती ओलसर ठेवावी लागते. यासाठीच ते एकतर पाण्यात असतात किंवा ओलसर दमट जागी असतात. पुर्णपणे जमिनीवर जर का ते राहिले तर त्यांची त्वचा सुकुन ते मरायचीह संभावना जास्त असते. यामुळे बेडकांच्या आयुष्याची सुरवातीच्या अवस्था ह्या पाण्यामधेच वाढतात. जवळपास सगळ्या जातीचे बेडूक हे पाण्यामधेच अंडी घालतात पण काही विशिष्ट्य जातीचे बेडूक हे त्यांच्या पाठीवर अंडी घेउन फिरतात. ह्या अंड्यांची संख्या आणि ती उबायचा काळ हा प्रत्येक जातीनुसार वेगवेगळा असतो. ही अंडी साधारणत; ६ ते २१ दिवसांनी उबतात. बेडूक नेहेमीच मोठ्या संख्येने अंडी घालतात कारण त्या अंड्यांना आणि पुढच्या अवस्थांना एवढे अडथळे आणि शत्रू असतात की काही मोजकेच प्रौढ बेडूक त्यातून तयार होतात. त्यामुळे एक मादी अगदी ३०००च्या आसपास अंडी घालू शकते. ह्या अंड्यांभोवती एक जेलीसारखा अर्धपारदर्शक पदार्थ त्यांच्या संरक्षणासाठी वापरला जातो.
अंड्यातून बाहेर आलेले बेडकाचे पिल्लू (टॅडपोल) हे माश्यासारखे दिसते म्हणून याला बेडूकमासा असेच म्हणतात. हा बेडूकमासा सुरवातीला काही न खाता पाणवनस्पतींना चिकटून रहातो आणि शरीरात साठवलेल्या उर्जेवरच दिवस काढतो. हळूहळू ते आजूबाजूला स्वतंत्र पोहायला लागतात. यानंतरच्या काळात ते शेवाळे किंवा इतर वनस्पती असा शाकाहारी आहारच घेतात. असे काही दिवस काढल्यावर त्यांना हळूहळू दात यायला लागतात, पचनसंस्था विकसीत होते, कल्ले वाढतात आणि त्यांना हातपाय बाहेर दिसू लागतात. या काळात त्यांना बरेच शत्रू असतात. पाण्यात जरी असले तरी त्यांना माश्यांएवढे लिलया पोहता येत नाही त्यामुळे त्यांना इतर मासे, पाण्यातील ढालकीडे आणि खंड्यासारखे पाणपक्षी यापासून मोठा धोका असतो. यानंतरच्या अवस्थेमधे त्यांची वाढ झटपट होते आणि यावेळेस ते मांसाहारी बनतात. इतर लहानसहान किटकांचा, माश्यांच्या पिल्लांचा ते फन्ना उडवतात. या अवस्थेमधे त्यांना हात पाय आणि अगदी मोठ्या बेडकासारखे शरीर असते पण त्यांची शेपुट सुद्धा अजून शाबूत असते. या काळात ते पाण्याच्या बाहेर येउन आसपासच्या भागात फिरायला सुरवात करतात. त्यांच्या या अवस्थेपर्यंत त्यांना सतत पाण्यात रहावे लागते यानंतर मात्र ते पाण्याच्या बाहेर जिवंत राहू शकतात. अर्थात ओलसर, दमट वातावरण त्यांना कायमच लागत रहाते. या अवस्थेनंतर त्यांचा आहार पुर्णपणे मांसाहारी असतो आणि किटक हेच त्यांचे मुख्य अन्न असते. या काळात ते सहसा एकटे रहातात. मात्र पावसाळ्या आधी किंवा पावसाळ्या नंतर लगेचच त्यांच्या विणीच्या हंगामात पाणवठ्याच्याजागी ते परत मोठ्या संख्येने एकत्र येतात आणि जोडीदार मिळवायचा प्रयत्न करून आपला वंश पुढे सुरू ठेवतात.
बेडकांच्या छायाचित्रणासाठी पावसाळ्यातच बाहेर पडावे लागते कारण या एकाच काळात ते आपल्याला सहज सापडू शकतात. सर्वसाधारणपणे बेडूक निशाचर असले तरी त्यांची दिवसासुद्धा छायाचित्रे मिळू शकतात. मात्र त्या करता त्यांच्या योग्य अश्या अधिवासात सतत फिरावे लागते. गेल्या पावसाळ्यात पुण्याजवळ सिंहगड दरीत आणि ताम्हीणी घाटात असेच ओढ्याच्या काठी दगडांजवळ त्यांच्या अंड्यांची छायाचित्रे मिळाली. दगडाखाली त्यांचा एक मोठा अंड्यांचा पुंजका चिकटवलेला होता आणि त्यात चक्क अर्धवट विकसीत झालेली पिल्ले सुद्धा दिसत होती. पुढे त्याच जंगलात मला त्यांच्या पुढच्या काही अवस्थांचे सुद्धा छायाचित्रण करता आले. अतिशय छोटे छोटे बेडूक रस्त्यावर उड्या मारताना दिसत होते पण जेंव्हा बारकाईने निरीक्षण केले तेंव्हा जाणवले की त्यांना अजून शेपट्या शाबूत होत्या. अर्थात त्यांचा आकार अतिशय लहान असल्यामुळे मॅक्रो लेन्समुळे त्यांचे छायाचित्रण शक्य झाले. येउरच्या भेंडीनाल्यात सुद्धा संथ पाणी असताना पाण्याखालचे बेडूकमासे याच मॅक्रो लेन्समुळे टिपता आले. अर्थात तो बेडूकमासा पाण्याखाली असल्यामुळे फ्लॅशच्या प्रकाशासाठी योग्य तो कोन जमवणे हे थोड्याफार सवयीने जमून गेले.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/