Thursday, March 5, 2009

परोपजीवन.
परोपजीवन म्हटले की आपल्याला लगेच झाडांवरची बांडगुळे आठवतात. मात्र फुलपाखरासारख्या नाजूक आणि गोंडस किटकावरसुद्धा जगणारे बरेच परोपजीवी किटक आहेत. फुलपाखरांच्या अळ्या ह्या अशा परोपजीवी किटकांना पटकन बळी पडतात कारण त्यांची रचना ही परोपजीवी किटक वाढायला उपयोगी असते. एरवी यजमान आणि परोपजीवी प्राणी किंवा झाड दोघेही जगतात. मात्र फुलपाखरांच्या बाबतीत असे घडत नाही. त्यांच्यात यजमान अळी किंवा कोष हमखास मरतो आणि परोपजीवी किटकअगदी आनंदात आपली प्रजा वाढवतात. ह्या परोपजीवी माश्यांच्या यजमान अळ्या ठरलेल्या असतात. विशीष्ट्य जातीच्या अळ्यांवरच ते आपली अंडी अथवा कोष करतात. ब्रॅकोनिडी कुळातील माशी फुलपाखराच्या अळीला एक सूक्ष्म छिद्र पाडून त्यात अंडी घालतात. ही अंडी टाकायला त्यांच्याकडे तीक्ष्ण असा सुईसारखा अवयव त्यांच्या पोटाच्या टोकाशी असतो. ही अंडी आतल्या आत उबून आत अळीचे मांस अन्न म्हणून खायला सुरूवात करतात. प्रथम ते चरबी खातात, मग ते पचनसंस्था, मज्जासंस्था यांच्यावर हल्ला चढवतात. अशाप्रकारे ती फुलपाखराची अळी मरून जाते अथवा मलूल होते. यानंतर त्या अळ्या उरलेले मांस खातात आणि पुर्ण वाढ झाल्यावर तिथेच त्या अळीच्या मृत शरीरावर किंवा बाजूला सोनेरी किंवा पांढरे तांदळाच्या दाण्याएवढे कोष करतात. यथावकाश त्यातून त्या परोपजीवी माश्या बाहेर येतात.
टॅचनिडी कुळातील परोपजीवी माश्यासुद्धा काहीशी अशीच पद्धत वापरतात. पण जास्तीकरून त्या त्यांची अंडी अथवा अळ्या ह्या फुलपाखराच्या अळीच्या अन्नझाडावर टाकतात. मग या परोपजीवी अळ्या यजमान अळीला चिकटतात आणि स्वत:च तिच्या शरीरात शिरतात. माईटस जातीचे परोपजीवी किटक बाहेर राहून अळीच्या शरीरातील रस शोषून घेतात. कधी कधी कोषांनासुद्धा ह्या माश्या टोचून त्यात अंडी घालतात. ह्या परोपजीवी किटकांबरोबरच अळ्यांना इतरही रोग होऊ शकतात. बऱ्याचदा अळ्या मरगळलेल्या आणि सुरकुतलेल्या अवस्थेत टांगलेल्या दिसतात किंवा त्यांच्या शरीरातून एक चिकट द्राव आलेला दिसतो. असे होण्याची बरीच कारणे असू शकतात. एकाच झाडावर अळ्यांची जास्त गर्दी, अस्वच्छता, ओले खाणे अथवा उपासमार यामुळे असे रोग होतात. काही अळ्यांना व्हायरसमुळे किंवा बुरशीजन्य रोगसुद्धा होतात. ह्या सर्वांवर मात करूनही काही अळ्या यशस्वीपणे कोष करून मग त्यातून प्रौढ फुलपाखारू बाहेर येते आणि याच कारणासाठी मादीने जरूरीपेक्षा जास्त अंडी घातलेली असतात.
फुलपाखरांवर घडणाऱ्या या परोपजीवनाची छायाचित्रे निसर्गात क्वचीतच आणि नशीबाने मिळतात. सोबतच्या छायाचित्रात दिसणाऱ्या कॉमन नवाबच्या हिरव्या अळीच्या शरीरातून बाहेर येउन परोपजीवी माशीच्या पिवळसर अळ्या कापसासारख्या धाग्यांनी कोष विणत आहेत. त्यांनी एवढ्या सफाईने कॉमन नवाबच्या अळीचे शरीर खाल्ले होते की त्या तिचे शरीर फाडून बाहेर आल्यवरसुद्धा पुढे कित्येक वेळ ती अळी जिवंतच होती. असे होण्यासाठी या परोपजीवी अळ्यांचा जीवनक्रम एवढा जलद वाढतो की नवाबची अळी कोष करण्याच्या आधी त्यांना त्यांचा कोष करायचा असतो. त्यांचा कोषसुद्धा होतो तो नवाबच्या अळीच्या शरीराखालीच, बीचारी ती अळी मात्र त्यांच्या कोषावर मलूलपणे बसून रहाते. एकदा लिंबाच्या झाडावर लाईम जातीच्या फुलपाखराने कोष केला. काही दिवसानंतर कोष काहीसा काळपट झाला अर्थात दुसऱ्या दिवशी ते फुलपाखरू कोषातून बाहेर येण्याची ती लक्षणे होती. मी पहाटेपासून कोषावर लक्ष ठेवून बसलो होतो. मात्र कोषातून छानसे पिवळ्या, काळ्या रंगाचे फुलपाखरू बाहेर यायच्या ऐवजी अतिशय बारक्या काळ्या रंगाच्या माश्या एका छोट्या भोकातून बाहेर यायला लागल्या. त्या एका कोषातून २७ परोपजीवी माश्या त्या सकाळी बाहेर आल्या आणि मला मात्र फुलपाखराऐवजे त्या छोट्या माश्यांचीच बाहेर येतानाची अनेक छायाचित्रे मिळाली.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

No comments:

Post a Comment