"किल्ले"कर वाळव्या.
वाळवीला जरी इंग्रजीमध्ये व्हाईट ऍंट अथवा टरमाईट असे म्हणत असले तरी त्यांचा मुंग्यांशी काही संबंध नाही. पण त्यांची उत्क्रांती झुरळापासून सुमारे १५० कोटी वर्षांपुर्वी झाली. आज जगभरात सुमारे २५०० जातींच्या वाळव्या आढळतात आणि ह्या सर्व एकत्रीत, समुहाने रहाणाऱ्या असतात. ह्या वाळव्या त्यांच्या रहाण्यासाठी उंच उंच किल्ल्यांसारखी वारूळे बनवतात. काही काही जातीत तर ही वारूळे अगदी २० फुटांपर्यंतसुद्धा उंच असतात. आपल्या भारतात काही जंगलात ६/७ फुटांची वारूळे सहज दिसतात. ही वारूळे प्रामुख्याने माती, त्यांची लाळ आणि लाकडातील खास द्र्व्याने बनवलेली असतात. ही वारूळे जेवढी उंच जमिनीवर दिसतात तेवढेच त्यांचे बांधकाम जमिनीखाली सुद्धा असते. ही अनेक खोल्या असलेली वारूळे म्हणजे स्थपत्यशास्त्राचा उत्तम नमुना म्हणून समजली जातात. या किल्ल्यासारख्या दिसणाऱ्या वारूळात अक्षरश: लाखो वाळव्या एकत्र नांदत असतात. वारूळात राणीची "खास" खोली असते आणि तिथे तीची योग्य ती बडदास्त ठेवली जाते. इतर भागात पिल्लांसाठी खोल्या, त्यांच्या अन्नासाठी बुरशी वाढवायच्या खोल्या इतकेच नव्हे तर वारूळ आतून थंड रहावे म्हणून वातानुकूलीत खोल्यासुद्धा खास रचना करून बांधलेल्या असतात.
वाळवीचे मुख्य खाणे हे लाकूड असते आणि त्या निसर्गातील मृत झाडांचे जैवीक विघटन करण्यासाठी मोलाची मदत करतात. पाण याच वेळेस त्यांच्या कित्येक जाती ह्या मानवाने बनवलेल्या इमारती आणि इतर लाकडी सामानावर पण ताव मारत असल्यामुळे आपल्याकरता त्या त्रासदायक आणि उपद्रवी ठरतात आणि त्यांचे वेळीच योग्य ती काळजी आपल्याला घ्यावी लागते. अतिशय नाजूक शरीर असलेल्या या वाळव्यांची तोंडे आणि जबडे मात्र धारदार असतात आणि त्यांच्या सहाय्याने त्या कठिण अश्या लाकडाचे क्षणात बारीक बारीक तुकडे करतात. त्यांच्या आतड्यात असलेल्या खास रचनेमुळे हे पचण्यास कठिण असणारे लाकूड आणि त्यातील सेल्यूलोज त्वरीत विघटन करून पचवले जाते. या वारूळात राजा आणि राण्या असतात, सैनीक आणि कामकरी असतात, तसेच त्यांची पिल्ले आणि अप्रगत वाळव्या असतात. राणी मादी दिवसाला शेकडो अंडी देण्याचे काम फक्त करते आणि प्रसंगी २००० अंडी दर दिवशी घालते. या करता तिचे शरीर प्रचंड मोठे आणि पोट लांब असते आणि तिला तीचे स्वत:चे काहीही काम करता येत नाही. अर्थात तीच्या दिमतीला अनेक कामकरी वाळव्यांची फौज तैनात असते. मुंग्यांमधे नराचे राणी मादीशी एकदाच मिलने होते आण त्यानंतर तो मरतो किंवा त्याला घरट्यातून हाकलून दिले जाते. मात्र वाळव्यांचे राजे हे कायम वारूळातच रहातात आणि त्यांचे मादीबरोबर प्रजोत्पादनासाठी मिलन कायम सुरू असते.
मुंबईच्या आसपास आपल्या जंगलात ह्या वाळव्यांची वारूळे अगदी लहान असतात. मात्र दक्षिण आणि मध्य भारतातील जंगलात ही वारूळे पुरूष उंचीपेक्षा सहज उंच असतात. ह्या वारूळाच्याआतील वाळव्यांचे छायाचित्रण मी कधी केले नाही कारण त्यासाठी ते वारूळ मोडायला लागले असते. पण जंगलात जर वठलेले, जमिनीवर पडलेले झाडाचे खोड असेल तर त्याखाली बऱ्याच वेळेला या वाळव्या सहज सापडतात आणि मग त्यांचे छायाचित्रण सह्ज शक्य होते. मागे असाच एकदा झाडाच्या खोडाखालील वाळव्यांचे छायाचित्रण करत असताना एक काळा मुंगळा तिथे आला आणि त्याने पटापट त्याच्या तोंडात ५/६ वाळव्या पकडून नेल्या. पावसाळ्याच्या सुरवातीज जेंव्हा नुकता पाऊस पडतो तेंव्हा जंगलात ह्या वारूळाच्या आजूबाजूने किंवा झाडांच्या खोडाखालून असंख्य पंख असलेल्या वाळव्या बाहेर पडतात आणि आकाशा उडायला लागतात. अश्या वेळेस त्यांचे निरिक्षण आणि छायाचित्रण चांगले होते. जंगलातील वाळव्यांचे आणि त्यांच्या घराचे छायाचित्रण करायला मजा येते मात्र घरातल्या फर्निचरल्या लागलेल्या वाळवीचे छायाचित्रण करायची वेळ न येवो एवढे मात्र नक्की.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/