नाकाड्या चापडा.
विषारी सापांमधे जगभरात प्रसिद्ध असलेला वर्ग आहे तो "व्हायपर" सापांचा. यांचे लांबलचक सुळे भक्ष्याच्या शरीरात खोलवर दंश करून आतपर्यंत विष टोचतात. हे विष सहसा रक्तभिसरण संस्था आणि स्नायुंवर अंमल करते. यांचे शरीर जाडसर असते, लांबी सहसा कमी असून डोके काहीसे चपट आणि तिकोणी असते. या सापांमधे परत दोन प्रकार आढळतात. पहिल्या प्रकारात सापांच्या तोंडावर दोन उष्णतासंवेदनाग्रहण करणारी छिद्रे असतात. तर दुसऱ्या प्रकारात अशा प्रकारची छिद्रे सापांच्या तोंडावर नसतात. ज्या सापांमधे ही छिद्रे असतात ती डोळे आणि नाकपुडीच्या मधे दोन्ही बाजूला असतात. कधी कधी ही छिद्रे नाकपुडीपेक्षा जास्त मोठी असतात. ही उष्णतासंवेदनाग्रहण करणारी छिद्रे आजूबाजूला असलेल्या उष्ण रक्ताच्या सस्तन प्राणी, पक्ष्यांची हालचाल सहज टिपू शकतात. आपले डोके आजूबाजूला फिरवून जाणवणाऱ्या उष्णते प्रमाणे ते भक्ष्याची योग्य दिशा सहज ओळखतात. हे साप दिसायला जरी सुस्त असले तरी भक्ष्याला पकडण्यासाठी मात्र झपाट्याने त्यावर हल्ला चढवतात. उंदीर, घुशीसारखे छोटे सस्तन प्राणी, पक्षी आणि पाली, सरडे, बेडूक हे त्यांचे मुख्य खाणे असते. या जातीचे साप थेट पिल्लांना जन्म देतात. अर्थात त्यांच्या पोटात एका पारदर्शक पिशवीमधे ही अंडी असतात आणि तिथेच ती उबवली जातात. तिथे पिल्लांना अन्नपुरवठा हा अंड्याच्या बलकामधून होतो. योग्य वेळी मादी सुरक्षीत ठिकाणी थेट पिल्लांनाच जन्म देते.
आतापर्यंत मी आपल्याकडे दिसणारा हिरवा चापडा किंवा बांबू पिट व्हायपर अनेक वेळेला बघितला होता आणि त्याचे छायाचित्रणही कित्येके वेळेला केले होते. नावाप्रमाणेच हा फिकट हिरव्या रंगाचा असतो आणि त्याच्या पाठीवर पुसट काळसर, तपकीरी नक्षी असते. लहान पिल्लांमधे ही नक्षी जास्त गडद असते आणि त्यांचा काही विशिष्ट आकार ठरलेला नसतो. हे साप वेलींवर, लहान झुडपांच्या फांद्यांवर रहातात. त्यांच्या हिरव्या रंगामुळे त्यांचा शत्रुपासून सहज बचाव होतो. याचीच दुसरी जात आहे "मलबार पिट व्हायपर". हे साप घनदाट अरण्यात जास्त आढळतात. आपल्या महाराष्ट्रात काही खास ठिकाणे आणि दक्षिणेकडच्या जंगलात हे सर्रास आढळतात. ही जात सुद्धा झाडावरच रहाते आणि यांचा रंगपण हिरवा असतो. या हिरव्या रंगावर काळपट, तपकीरी धब्बे असतात.
यांचा तीसरा भाउबंद आहे "हंप नोज्ड पिट व्हायपर" किंवा मराठीमधे याला नाकाड्या चापडा असे सर्वसाधारणपणे म्हटले जाते. ही तसा एकदम लहान म्हणजे जेमतेम एक फूटाएवढा वाढतो. याचा रंग लालसर तपकीरी किंवा राखाडी असतो. याचे डोके मानेपासून वेगळे झालेले सहज ओळखता येते. त्याचे नाक काहीसे वरच्या बाजूला वाढलेले असते आणि त्यामुळे त्याच्या नाकावर टेंगूळ आले आहे असए भासते आणि म्हणूनच हा "हंप" नोज्ड पिट व्हायपर. याच्या शरीरावर गडद तपकीरी किंवा राखाडी रंगाचे २०/ ३३ गोलाकार / त्रिकोणी धब्बे असतात. इतर पिट व्हायपर सारखा मात्र हा झाडावर न रहाता खाली जमिनीवरच आढळतो. साधारणत: पालापाचोळ्यामधे, झाडांच्या मुळ्यांमधे, दगडाखाली हा अतिदाट जंगलांमधे आढळतो. उत्तेजीत झाल्यावर तो आपली लालसर, पिवळसर उठावदार रंगाच्या शेपटीची जोरदार हालचाल करतो, त्याच्या भक्ष्याला आकर्षित करण्यासाठीसुद्धा त्याला या सवयीचा उपयोग होतो.
हा साप मला कित्येक दिवस जंगालात बघायचा होता, पण आपल्याकडे हा दिसत नसल्यामुळे आजपर्यंत हे काही शक्य झाले नव्हते. या वेळी बटरफ्ल्याय मीट गोव्याला दसऱ्याच्या सुमारास होती. त्यामुळे या वेळी हा साप मला गोव्याच्या सदाहरित दाट जंगलाच्या पट्ट्यात दिसेल असा माझा अंदाज होता. आमचा मुख्य उद्देश फुलपाखरे बघायचा असला तरी मी तिथल्या स्थानीक मित्रांना सांगीतले की मला हा "नाकाड्या" चापडा बघायचा आहे. दुसरे दिवशी आम्ही "तांबडी सुर्ला" या भागात फिरायला जाणार होतो. आमचा ग्रुप त्या जंगालात शिरतानाच एका मित्राने सांगीतली "इथे चालताना जपून चाला आणि खाली बघत बघत चाला कारण या भागात खुप साप आहेत". आम्ही आपले वेगवेगळी फुलपाखरे बघत बघत, त्यांचे छायाचित्रण करत करत पुढे पुढे जात होतो. अचानक आमचा वाटाड्या एकदम थबकला आणि त्याने मला हळूच खुण करून रस्त्यात बघायला सांगितले. भर रस्त्यात एका झाडाच्या मुळापासून थोड्या अंतरावर हा नाकाड्या चापडा अंगाचे वेटोळे करून त्याच्या खास "पोज" मधे बसला होता. अर्थातच माझ्या आनंदाला पारावार उरला नाही, कित्येक दिवसांचे स्वप्न पुर्ण झाले होते. अतिशय सावकाश त्याच्या जवळ जाउन त्याची वेगवेगळ्या ऍंगलनी छायाचित्रे घेतली. मागून आमचाच दुसरा ग्रुप आला, पण एवढ्या लोकांच्या चाहूलीमुळे मात्र तो साप पटकन आत झाडात सरपटत जाउन गायब झाला.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/