लांब नाकाची कंदील माशी.

ही कंदील माशी आपल्या जंगलात फार कमी दिसते पण दक्षिणेमधल्या जंगलांमधे तीचा वावर सर्रास आढळतो. खरे तर हीला कंदील माशी अथवा इंग्रजी मधे “लॅंटर्न फ्लाय” म्हणत असले तरी ही काही माशीच्या कुळातली नाही, ही “बग” अथवा ढेकणे किड्यांच्या वर्गात येते. सहसा यांचा आकार मोठा असतो आणि त्यांचा एकंदर अविर्भाव एखाद्या फुलपाखरासारखा अथवा पतंगासारखा असतो. यांची रंगसंगती फुलपाखरांसारखीच उठावदार आणि आकर्षक असते आणि त्यावर जाळीदार, ठिपक्यांची नक्षीसुद्धा असते. मात्र यांना ओळखायची मोठी खुण म्हणजे यांचे लांबलचक असणारे नाक. काही काही जातीत तर हे त्यांचे लांब नाक त्यांच्या एकंदर शरीरापेक्षासुद्धा लांब असते. हे नाक नेहेमीच मोठे आणि वरच्या बाजूला वळलेले असते. शरीराच प्रमाणे त्याचा रंग सुद्धा भडक असतो. अतिशय प्राचीन काळी बहुतेक कोणीतरी या किड्याच्या बाजूला चमकणारा काजवा बघितला असावा आणि त्याला तो प्रकाश याच्या नाकातून येत असावा असा भास झाला असावा. याच कारणामुळे याचे नाव “लॅंटर्न” फ्ल्याय अथवा कंदील माशी असे पडले. त्यामुळे खरेतर याच्या शरीरातून कुठलाही प्रकाश उत्सर्जीत होत नाही.

या कंदील माशीच्या बाबत अचाट गैरसमज आहेत. एकतर यांचे नाक प्रकाशमान होते आणि दुसरा म्हणजे हा किटक कडकडून माणसाला चावतो आणि जर का त्या माणसाचा २४ तासाच्या आत लैंगीक संबंध आला नाही तर तो लगेच मरतो. अर्थातच हे निव्वळ भ्रम आहेत. कारण हा किटक ढेकणे किड्यांच्या वर्गातला आहे त्यामुळे त्याचे तोंडाचे अवयव हे फक्त झाड्याच्या खोडातील रस पिण्यायोग्य असतात आणि तो माणसाला चावूच शकत नाही. याचे नाक लांब भासत असले तरी खरे तर तो तोंडाचा भाग आहे आणि झाडाच्या खोडातून त्यातला रस पिण्याकरता त्याचा वापर केला जातो. जगात इतरत्र सापडऱ्या काही जातीत मात्र हे किडे झाडातील जो रस पितात तो काहीसा उग्र आणि विषारी असतो. ही द्र्व्ये त्यांच्या शरीरार साठवलीए जातात. जेंव्हा या किड्यांना धोका जाणवतो तेंव्हा ही उग्र आणि विषारी द्रव्ये फवारली जातात आणि त्यांचा स्वत:चा बचाव केला जातो. या किटक वर्गाची पंखांबाबत आणि त्यांच्या तोंडाच्या अवयवाबाबत खास वैशिष्ट्ये असतात. तोंडाच्या अवयवाचे दोन भाग असतात, एक भाग कठीण असून तो झाडाचे खोड कुरतडण्यासाठी किंवा एखादया करवतीसारखे ते खोड कापण्यासाठी होतो. दुसरा भाग म्हणजे दोन नलिका असतात. एका नलिकेतून झाडाचा रस शोषला जातो तर दुसरी नलीका मात्र लाळेकरता असते. यांचे पंख जरी वरून दोनच दिसत असले तरी ते ४ असतात. पंखांची वरची जोडी जरा जाड आणि लवचिक असते. हीच जोडी रंगीबेरंगीसुद्धा असते. खालची जोडी मात्र सह्सा अर्धपारदर्शक असून तलम असते आणि त्यांची घडी घालून ती वरच्या पंखांच्या जोडीखाली लपवली जाते.  

या कंदील माशीला सर्वप्रथम केरळच्या अरालम अभयारण्यामधे बघितले. “बटरफ्लाय मीट” ला गेलो असल्यामुळे आमचा फोकस फुलपाखरे शोधण्यावर होता. एका उंच झाडावर एका ठिकाणी त्या झाडाचा डिंक गळत होता आणि त्या वर ३ बुश ब्राऊन ही फुलपाखरे आकर्षित झाली होती. त्याच्या बाजुलाच एक ग्रे काऊंट फुलपाखरूसुद्धा बसले होते. आम्ही त्यांचे निरिक्षण / छायाचित्रण करत असताना मला त्या खोडाच्या मागच्या बाजूला, बरेच वर अजुन एक रंगीबेरंगी फुलपाखरू दिसले. त्याला दुर्बीणीतून न्याहाळताना जाणवले की त्याचे नाक जरा जास्तच लांब होते आणि मग कळले की त फुलपाखरू नसून दुसराच कुठला तरी किडा आहे. ते बरेच वर बसल्यामुळे त्याचा फक्त रेकॉर्ड शॉट काढून ठेवला. घरी येऊन मग तो कुठला किडा आहे ते शोदून काढले आणि त्याची माहिती मिळवली. आपल्याकडे तो सर्व जंगलात काही दिसत नसल्यामुळे पुढे काही बर्षे त्याचे परत दर्शन झाले नाही. मात्र या वर्षीच्या बटरफ्लाय मीटमधे परत त्याने गोव्यामधे दर्शन दिले. 

बोंडला अभयारण्यामधे आम्ही अगदी पहाटे पोहोचलो होतो त्यामुळे अगदे सकाळी आम्ही जेंव्हा बाहेर पडलो तेंव्हा मला एका झाडाच्या खोडावर हा किटक अगदी खाली बसलेला दिसला. अर्थातच त्यामुळे आम्हाला त्याचे अगदी जवळून आणि सगळ्या बाजूने छायाचित्रण करता आले. त्याच्या निळ्याशार जाळीदार पंखांवर उठावदार जर्द पिवळे मोठे ठिपके होते. त्याचे नाक लांबलचक होते आणि त्याच्या खालच्या बाजूला अगदी लालभडक रंग होता. पंख शरीरावर एखाद्या छपरासारखे ओढले होते. या किड्यानेसुद्धा छायाचित्रणाच्या वेळी पुर्ण सहकार्य दिले आणि अगदी न हलता तो शेवटपर्य़ंत शांत बसून होता. आता सध्या मात्र मी आपल्या महाराष्ट्रात मिळणाऱ्या कंदील माशीच्या शोधात आहे. या किड्याची खासियत म्हणजे त्याचे नाक लांबलचक तर असतेच पण त्याच्या टोकाला एक शेंगदाण्यासारखा फुगीर भाग असतो आणि त्यामुळे अर्थातच विचित्र आणि विनोदी दिसतो.

युवराज गुर्जर.

www.yuwarajgurjar.com

पाणसाप : दिवड.

भारतात अगदी सर्वत्र आणि सहज दिसणाऱ्या सापांपैकी हा एक साप. गोड्या पाण्यात रहाणारा हा साप नद्या, तलाव आणि मोठ्या पाणथळीच्या जागी दिसतो. पाउस पडायला सुरवात झाली आणि सगळीकडे पाणी भरायला लागले की हे साप आपल्याला सहज दिसतात. २ ते ५ फूट वाढणारा हा साप काळसर, हिरवट, पिवळसर रंगाचा असतो आणि त्यावर पांढरे ठिपके असतात. ही नक्षी काहीशी बुद्धीबळाच्या पटासारखी दिसते म्हणूनच याचे इंग्रजी नाव “checkered keelback”. याचे डोळे बटबटीत आणि बुबुळे गोलाकार असतात. डोळ्यामागे एक तिरकी काळी रेघ असते. हा साप दिवसा आणि रात्रीसुद्धा कार्यरत असतो. याच्या खाण्यामधे प्रामुख्याने मासे, बेडूक, पाण्यातले किटक असतात. हा साप लहान असताना माश्यांची पिल्ले किंबा बेडकाची पाण्यातली लहान पिल्ले खाउन वाढतो. याचा स्वभाव प्रचंड तापट असतो आणि तो दंश करण्यात पटाईत आहे. याचा दंशसुद्धा जोरदार आणि वेदनादायक असतो. पण हा साप पुर्णपणे बिनविषारी असल्यामुळे याच्या चाव्याचा आपल्यावर काहीही परिणाम होत नाही. हा साप चिडला की डोके वर काढतो आणि मानेकडचा भाग रूंदावतो. यामुळे पटकन याने फणा काढला की काय असे वाटून हा नाग आहे असा समज होतो. या सापाला हाताळले असताना अतिशय घाण वासाचा स्त्राव तो सोडतो. याच्या बद्दल मात्र बरेच गैरसमज आहेत. हा पाण्याच्या आत चावला तर विष चढत नाही पण जर का हा पाण्याच्या बाहेर येउन चावला तर आपण काही जगू शकत नाही. अर्थात या साऱ्या कल्पना आहेत आणि प्रत्यक्षात हा साप कुठेही चावला तरी दाहक वेदनांच्या पलीकडे त्याचा काहीही त्रास आपल्याला होत नाही. हिवाळ्यात या सापाची मादी अंदाजे ३० ते ९० अंडी घालते. साधारणत: दोन महिन्यांच्या आसपास ती अंड्याच्या बाजूला राहून त्यांचे रक्षण करते.

सापाला नाकपुड्या असल्यामुळे तो सहज श्वसन करू शकतो पण त्याला वास ओळखता येन नाहित. हे गंधज्ञान होण्यासाठी तो आपली जीभ सतत आत बाहेर करत असतो. यासाठी त्याला त्याचे तोंड उघडावे लागत नाही. त्याचा वरचा जबडा आणि खालचा जबडा जिथे मिळतो तिथे एक फट असते त्यातून त्यांची जिभ आत बाहेर होऊ शकते. जेव्हा साप त्याची दूभंगलेली जिभ बाहेर काढतो तेव्हा हवेतील सूक्ष्म कण त्या जिभेवर घेउन जबड्याच्या आत असलेल्या एका खास अवयवापर्य़ंत पोहोचवतो आणि मग त्याला त्या पदार्थाचे ज्ञान होते. सापाची नजर तिक्ष्ण नसाते, त्याला विशिष्ट्य अंतरापर्य़ंत व्यवस्थित दिसते त्यानंतरच्या गोष्टीचे मात्र त्याला ज्ञान होत नाही.

हा साप बऱयाच वेळेला तळ्यात बघितला होता पण याचे छायाचित्रण काही शक्य झाले नव्हते. शहरात जेंव्हा साप पकडले जातात तेंव्हा त्यात नाग, अजगर, घोणस, मण्यार असे मोठे किंवा विषारी साप असले की त्यांचे छायाचित्रण सहसा मोठ्या प्रमाणावर होते. मात्र हा साप एवढा सहस दिसणारा आहे की कायमच छायाचित्रणासाठी त्याच्याकडे दुर्लक्ष केले जाते. नुकताच ताडोबा व्याघ्र प्रकल्पाला भेट दिली होती तेंव्हा जंगलाच्या आत बरेच छायाचित्रण झाले होते पन त्या तिथे MTDC च्या आवाराच्या मागे, मोहर्ली गावामागे मोठा तलाव आहे. मागच्या ऑगस्ट महिन्यात तो तलान पाण्याने काठोकाठ भरला होता आणि त्यात छान गुलाबी कमळाची फुले फुलली होती. आता मे महिन्यात मात्र पाणी अगदी आत खोलवर गेले होते. सगळीकडे चिखल सुकला होता आणि पाण्याची काही मोजकी डबकी उरली होती. या डबक्यांमधे उघड्या चोचीचे करकोचे मोठ्या संख्येने उतरले होते त्यांचे निरिक्षण करयला गेलो असताना एका डबक्याच्या काठाला हा दिवड आम्हाला दिसला. 

त्याचे अर्धे शरीर चिखलाच्या आत फटीत होते आणि तोंडाचा काही भागच बाहेर दिसत होता. आमची जाणिव अर्थातच त्याला झाली असावी कारण तो सारखी त्याची दूभंगलेली जिभ आत बाहेर करू लागला. मी आधी त्याच्या गोलाकार बूबूळ असलेल्या बटबटीत डोळ्यांचे छायाचित्रण केले आणि मग त्याच्या दूभंगलेल्या जिभेचे छायाचित्रण करू लागलो. त्याची जिभ सारखी आत बाहेर होत असली तरी ती बरोबर बाहेर मिळणे कठिण होते. एक दोनदा तशी बाहेर आलेली जिभ मला टिपताही आली पण बाजूने छायाचित्र घेतल्यामुळे त्यात एवढी मजा येत नव्हती. आता मी त्याच्या अगदी तोंडासमोर जाउन झोपलो आणि त्याच्या बाहेर येणाऱ्या जिभेची वाट बघू लागलो. दोन तिन वेळा प्रयत्न केल्याबर मात्र मला त्याची अगदी दूभंगलेली जिभ बरोबर टिपता आली.

युवराज गुर्जर.

www.yuwarajgurjar.com

आयत्या बिळावर ......

पावसाळ्याच्या थोडेसे आधी कोकीळ पक्ष्याची कुहू..S...S..कुहू... आपण ऐकतो आणि आपल्याला माहित असते की ते स्वत: काही घरटे बनवत नाहित, मात्र कावळा आणि इतर पक्ष्यांच्या घरट्यातील त्या त्या पक्ष्याची अंडी ढकलून स्वत:ची अंडी तिथे घालतात. ते बिचारे पक्षी सुद्धा अगदी तेवढ्याच तळमळीने त्या परक्या पिल्लांना आपल्याच पिल्लांसारखे वाढवतात. शिंपी पक्ष्यासारखा अगदी लहानसा पक्षी असेल तर त्याच्या घरट्यातील पिल्ले त्या दांडग्या कोकीळेच्या पिल्लासमोर जगू शकत नाहित आणि ते चिमुकले आई-बापसुद्धा त्या अधाशी पिल्लाला भरवून भरवून हंगामाच्य शेवटी मरूसुद्धा शकतात. आता हे तर कोकीळ पक्ष्याबद्दल झाले पण असे काही किटकसुद्धा आहेत की जे स्वत: काही घरटी बनवत नाहित आणि असेच दुसऱ्याच्या घरात सरळ आपली अंडी घालून मोकळे होतात.

ककू वास्प हा असाच एक लहान माश्यांचा वर्ग आहे. साधारणत: या माश्या अतिशय रंगीबेरंगी, झळाळत्या निळ्या, हिरव्या किंवा लाल रंगाच्या असतात. या त्यांच्या झळाळत्या रंगामुळे त्यांना गोल्ड वास्प, ज्युवेल वास्प, रूबी वास्प अथवा एमराल्ड वास्प अशी अनेक वेगवेगळी नावे आहेत. या परावलंबी माश्या त्यांची स्वत:ची अंडी दुसऱ्या माश्या, मधमाश्या किंवा इतर किटकांच्या घरात घालतात. आज जगात यांच्या जवळपास ३००० उपजाती आढळतात. या माश्या त्यांच्या लहान आकारामुळे आणि चोरटया सवयीमुळे जंगलात, निसर्गात फार कमी दिसतात. पण कधी कधी सकाळच्या कोवळ्या उन्हात त्या फुलांना मधाकरता भेट देतात. इतर माश्यांच्या घरट्याजवळ, पोळ्याजवळ त्या आपल्याला दिसू शकतात. त्यांच्या शरीराचे बाह्य आवरण हे टणक असते आणि त्यावर अनेक खड्डे असतात. या टणक आवरणामुळे जर का त्या घरट्याच्या मालकीण माशीने तीला दंश केला तर तीला तो जाणवत नाही. याचबरोबर ती तीच्या शरीराची अशी काही गुंडाळी करून घेते की तीचे नाजूक पोट आतल्या बाजूला सुरक्षित रहाते आणि कठीण भागावर त्या मालकीण माशीच्या दंशाचा काही परिणाम होत नाही आणि मग तिला लगेच तिकडून पळ काढता येतो. या सर्व माश्या एकेकट्या रहाणाऱ्या असतात. यांच्या सवयीसुद्धा वेगवेगळ्या असतात. काही माश्या इतर माश्यांच्या घरट्याच्या तोंडाशी लपून बसतात आणि त्या घराची मालकीण माशी आली तर तीला कडकडून दंश करून मारतात. त्यानंतर तिच्या आयत्या घरावर त्या ताबा मिळवतात आणि तिथे आपली अंडी घालतात. दुसऱ्या जातीच्या ककू वास्प मात्र त्या घराच्या मालकिणीला न मारता हळूच चोरून तिच्या घरात शिरतात आणि त्या तिथे आपली अंडी घालतात. अंडी घातल्या घातल्या मात्र त्या तिकडून लगेच पळ काढतात. आता त्या घराची मालकिण माशी मात्र तीच्या पिल्लांबरोबरच ह्या उपऱ्या माशीचीसुद्धा पिल्ले वाढवते. दुसऱ्या एक जातीची ककू वास्प मात्र फक्त इतर किटकांच्या घरटयातले अन्न चोरण्याकरता कुप्रसिद्धा आहे. ही वास्प मधमाश्या, कुंभार माशी आणि इतर माश्यांनी त्यांच्या पिल्लांकरता जमवलेले कोळी, फुलपाख्ररांच्या / पतंगांच्या अळ्या, मावा किडे त्यांच्या घरट्यातून पळवते.

मागे एकदा माझ्या घरी खिडकीच्या काचेवर अश्याच झळाळत्या हिरव्या रंगाची माशी आली होती. नेहेमीपेक्षा अर्थातच ती वेगळी असल्यामुळे मी तीचे नीट निरीक्षण केले आणि संदर्भ ग्रंथातून तीला “ककू वास्प” म्हणून ओळखले. त्यावेळेला तीचे छायाचित्रण काही शक्य झाले नाही. नंतरसुद्धा त्या मला आपल्या जंगलात दोन / चार वेळा उडताना दिसल्या पण त्या एवढ्या प्रचंड वेगाने तिकडून उडून गेल्या की परत त्यांचे छायाचित्रण शक्य झाले नाही. यावेळी मध्य प्रदेशातील पेंच या राष्ट्रीय उद्यानात गेलो असताना आम्ही रहात असलेल्या रिसॉर्टची बाग अगदी छान जोपासली होती. त्यामुळे सकाळी आणि दुपारी आम्ही वन खात्याने नेमून दिलेल्या वेळी आत जंगलात फिरायचो आणि मधल्यावेळी मी मात्र त्या बागेमधे फुलपाखरे, चतूर, कोळी आणि इतर काही वेगळे किटक दिसतात का हे शोधत फिरायचो. असाच एक दिवसी दुपारी जेवून परत येताना मला एका छोट्या झुडपाच्या पानाखाली काही तरी चमकलेले दिसले. मी निट निरखून बघितले तर ती या ककू वास्प ची जोडी होती आणि अगदी शांतपणे बसली होती. मी धावत रूम मधे गेलो आणि लांब पल्ल्याची झूम लेन्स बदलून मॅक्रो लेन्स कॅमेराला लावली आणि पळतच त्या ठिकाणी परत आलो. पण मधल्या वेळी त्या दोन्ही ककू वास्प तिकडून उडून गेल्या होत्या, माझी परत एकदा निराशा झाली. त्या तिकडून गेल्या होत्या तरीसुद्धा मी तिथे उन्हात त्यांची वाट बघायचे ठरवले. अंदाजे १५/२० मिनीटे तळपत्या उन्हात वाट बघितल्यावर मात्र त्यातली एक माशी अलगद त्याच झाडावर येउन बसली. मी आधी लांबूनच तीची थोडी छायाचित्रे घेतली. त्या नंतर शरीराच्या कमीत कमी हालचाली करत मी तीच्या जवळ सरकलो आणि अगदी जवळून तीची छायाचित्रे घेतली. आता मात्र मला हवी होती तशी छायाचित्रे तिने मला घेऊ दिली.

  

युवराज गुर्जर.

www.yuwarajgurjar.com

लांब मानेचा जीराफ व्हीवील.

आज जगभरात सबंध प्राणीवर्गात किटकांची संख्या सर्वात जास्त आहे. या किटकांचे बरेच प्रकार आहेत आणि त्यातसुद्धा सर्वात जास्त संख्या ही ढालकिड्यांची अथवा “बीटल्स” ची आहे. फुलपाखरांचे जसे पतंग चुलतभाउ आहेत तसेच या ढालकिड्यांचे व्हीवील हे चुलतभाउ आहेत. या व्हीवीलना ओळखायची खुण म्हणजे त्यांच्या तोंडाचा भाग हा सोंडेसारखा लांबट असतो. अगदी आपल्या घरातले उदाहरण द्यायचे झाले तर आपल्या धान्यात आणि खास करून गव्हात जे पोरकीडे सापडतात तीसुद्धा एक व्हीवीलची एक जात आहे. ते पोरकीडे जरी आपल्या त्रासदायक असले तरी सगळेच व्हीवील काही आपल्याला त्रासदायक नसतात आणि इतर जाती फक्त झाडाची पाने खाउनच जगतात. या व्हीवील मधे सर्वात विनोदी प्रकार म्हणजे हा “जीराफ” व्हीवील. अगदी नावाला साजेल अशी याची मान लांबलचक असते. आपल्या भारतात यांची जी जात सापडते ती भगवी, लालसर असून जेमतेम २ सेंटीमीटर एवढीच लांब असते. या जातीमधे फक्त नरांचीच मान अगदी लांब असते आणि माद्या मात्र इतर किटकांसारख्याच आखुड मान असलेल्या असतात. मादागास्कर बेटांवर आढळणारी जात ही काळी कुळकुळीत असून तीचे पंख फक्त लालभडक असतात. न्यूझीलंड मधे सापडणारी यांची जास्त पुर्ण काळी असून ती जगातील सर्वात लांब व्हीवील म्हणून ओळखली जाते.  

आपल्याकडे हे जीराफ व्हीवील पावसाळ्यामधे अंदाजे जून / जूलै महिन्यात दिसतात. यांचा विणीचा हंगाम याच वेळी असतो. नर मादीची जोडी जमल्यावर ते त्यांच्या अन्नझाडाची कोवळी पाने दुमडून त्यांची गुंडाळी करतात आणि मग त्याच्या आतमधे मादी एक अंडे घालते. ही गुंडाळी करताना पान अगदी खास निवडले जाते. हे पान कोवळे पण नीट वाढलेले आहे की नाही याची मादी खात्री करून घेते. ही गुंडाळी करताना पानाच्या टोकाकडून केली जाते आणि देठाकडचा अर्धा भाग तसाच ठेबला जातो. पानाच्या देठाला धक्का न लावल्यामुळे शेवटपर्य़ंत पान तसेच हिरवेगार रहाते आणि आतल्या जीवाला खायला मऊ पान आणि संरक्षणसुद्ध मिळते. त्या पानाच्या आतला जीव जेंव्हा पुर्ण वाढतो तेंव्हा तो ती गुंडाळी हळूहळू सोडवून बाहेर येतो. हे किडे पुर्ण शाकाहारी असून त्यांना खायला झाडाची कोवळी पानेच लागतात. कधी कधी त्यांच्या अन्नझाडाच्या आसपास ते मोठ्या संख्येने दिसतात.

या कार्टून वाटणाऱ्या किड्याला मी बऱ्याच वर्षांपुर्वी आपल्या जंगलात बघितले आणि आश्चर्य वाटले की याची मान एवढी लांब कशी आणि कश्यासाठी ? अर्थात त्यावेळी कॅमेरा नसल्यामुळे त्याचे छायाचित्रण काही केले नव्हते. त्यानंतर पुढे थोडीशीच लांब मान असलेली त्याची मादी दिसली. त्यावेळी तीचे छायाचित्रण केले, पण तीथे आसपास बरेच शोधूनसुद्धा मला काही लांब मानेचा नर दिसला नाही. पावसाळ्यात काही मोजकेच दिवस हे दिसत असल्यामुळे त्या वेळेस हे किटक दिसले नाही तर त्यांच्या करता थेट एक वर्ष थांबायला लागते. त्यानंतर एका वर्षी मला तो नर दिसला आणि मी त्याचे एकच एक छायाचित्रे घेतले. पण त्यावेळेस फिल्म कॅमेरा असल्यामुळे फ्लॅशचे गणित काही बरोबर जमले नाही. केवळ एकच छायाचित्र देउन तो किडा मात्र तिकडून उडून गेला. त्यामुळे त्यानंतरच्या वर्षी मात्र त्याचे छायाचित्रण व्यवस्थीत करायचे असे ठरवूनच ठेवले. त्यावर्षी डिजीटल कॅमेरा असल्यामुळे छायाचित्र बरोबर आणि अचूक मिळाले आहे की नाही हे लगेच कळणार होते.  त्या वर्षीसुद्धा एक मादीच आधी दिसली तेंव्हा तीचे छायाचित्र काढून घेतले. त्यानंतर मला त्यांच्या अन्नझाडाच्या आसपास त्यांची चक्क मिलन जोडी दिसली मी सावकाश त्यांच्या जवळ जाउन त्यांची एक/दोन छायाचित्रे घेतली. पण बहुतेक त्यांना माझी चाहूल लागली असावी कारण ते पटकन तिकडून उडून उंच झाडामागे दाट जंगलात निघून गेले. आता अजून एक वर्ष थांबायला लागणार होते पण त्याला काही इलाज नव्हता. वन्य आणि निसर्ग छायाचित्रणात तुम्ही कीतीही तयार असलात आणि तुमच्याकडे कितीही उच्च दर्जाचे कॅमेराचे साधन असले तरी समोरच्या प्राण्याने दर्शनच दिले नाही किंवा तो तिकडून निघून गेला तर तुम्ही काहीही करू शकत नाही.

या वर्षीच्या जून महिन्यात या जीराफ व्हीवीलना आपल्या जंगलात शोधायचा प्रयत्न केला पण ते कुठेच दिसले नाहीत. त्यांनी केलेल्या पानांच्या गुंडाळ्यासुद्धा कुठे सापडल्या नाहीत. जुलै महिन्यात मात्र जंगलात फिरताना एका जागी त्यांच्या गुंडाळ्या आढळल्या. त्याच्या बाजूच्याच झाडावर हे ३/४ जीराफ व्हीवील आपल्या लांबलचक माने फिरवत बसले होते. त्यांच्या बाजूलाच काही माद्यासुध्दा दिसत होत्या. मला हवे होते तसे लांब मानेच्य नराचे मला छायाचित्र अगदी सहज मिळून गेले, अर्थात त्याकरता मला ३/४ वर्षे वाट बघायला लागली होती.

युवराज गुर्जर.

www.yuwarajgurjar.com

थेंबाथेंबामधले प्रतिबिंब.

डिसेंबर / जानेवारी महिना आला की आपल्याकडे थंडीचा मोसम सुरू होतो. सध्या मुंबईत जरी थोडीशी थंडी जाणवत असली तरी ती नाशिक, नागपूरच्या मानाने ती नाममात्र आहे. अर्थात उत्तर भारतातल्या थंडीशी आपण या थंडीशी तुलनाच करू शकत नाही. एक गोष्ट मात्र नक्की की जंगलात थंडीचे प्रमाण शहरातल्या थंडीपेक्षा जास्त असते. या काळात धुक्यामुळे आणि थंडीमुळे पक्षी, प्राणी अगदी कमी दिसतात. जंगलात फुलपाखरे आणि इतर किटकही अगदी कमी प्रमाणात दिसतात. यामुळे सकाळी जंगलात कुठलीच हालचाल जाणवत नाही. पण याच वेळी आपल्याकडे दव पडते ते इतके असते की सकाळी जंगलातफेरफटका मारताना साधारणत: पावसाळ्यात जसे झाडावरून पाणी गळते अगदी तसेच पाण्याचे थेंब या दवाचे पानांवरून ठिबकते आणि यामुळे पावसाळ्यानंतर आणि हिवाळ्यात अने्क चिमुकली रानफुले जंगालात फुललेली असतात.

 या फुलांचा आकार इतका लहान असतो की सहसा कोणाची नजर त्यांच्यावर पडत नाही. ही रानफुले ज्या झुडपांवर उगवतात तीसुद्धा इतकी लहान आणि जमिनीलगत असतात की नेहेमीच त्यांच्याकडे दुर्लक्ष केले जाते. जंगलात फिरताना नेहेमी मोठ्या प्राण्या / पक्ष्यांची अपेक्षा न करता जर या चिमुकल्या फुलांकडे नजर टाकली तर त्यांचे अप्रतिम सौदर्य आपल्याला अचंबित करते. या फुलांच्या रंगाबरोबरच त्यांचे आकारही वेगवेगळे आणि सुंदर असतात. या फुलांची सुंदरता छायाचित्रात टिपणे म्हणजे खरोखरच मोठ्या कौशल्याचे काम असते.

जंगलातल्या अश्या चुमुकल्या फुलांना बघितले की मला आठवण येते ती एका प्रदर्शनात बघितलेल्या छायाचित्राची. सुमारे १४/१५ वर्षांपुर्वी मी ब्रिटीश गॅस वन्यजीव छायाचित्रांचे प्रदर्शन बघताना एका छायाचित्राने माझी नजर खिळवून ठेवली होती. प्रदर्शनातील तो भाग खास १७ वर्षांखालील तरूण छायाचित्रकारांचा होता. त्या छायाचित्रात एका झाडाच्या फांदीवर पावसाच्या पाण्याचे थेंब ओथंबले होते आणि त्यात मागच्या डॅफोडीलच्या फुलांचे छानसे प्रतिबिंब पडले होते. त्या प्रदार्शनात एकाहून एक छान छायाचित्रे होती पण ते छायाचित्र मात्र माझ्या मनात अगदी खोलवर ठसले गेले. त्यानंतर तशाच प्रकारची अनेक छायाचित्र मी अनेक पुस्तकांमधे बघितली. पण का कुणास ठावूक पण तश्या छायाचित्रणाचा प्रयत्न मी कधी केला नाही.

नुकताच “Better Photography”  च्या एका अंकात मी स्टिव्ह वॉल या एका तज्ञ वन्यजीव छायाचित्रकाराचा याच विषयावरचा लेख आणि त्यातील छायाचित्रे बघितली. या छायाचित्रकाराने पाण्याच्या थेंबातील फुलांच्या प्रतिबिंबाच्या छायाचित्रणावर बहुतेक “डॉक्टरेट्च” केली असावी. तो लेख वाचल्यावर मला माझ्या त्या मनात ठसलेल्या छायाचित्राची परत आठवण झाली आणि मी मनाशी अगदी ठरवून टाकले की आता आपणसुद्धा असाच प्रयत्न जरूर करायाचा. सुदैवाने त्यानंतर लगेचच मी साताऱ्याजवळील “कास”च्या पुष्पपठारावर फुलांच्या छायाचित्रणासाठी जाणार होतो त्यामुळे तिथे असे पाण्याच्या थेंबात फुलांच्या प्रतिबिंबाचे छायाचित्रण करायचे नक्की केले. कासला पोहोचल्यावर मात्र तिथल्या रंबीबेरंगी फुलांच्या गालीच्यांनी मनाला भुरळ पाडली आणि ड्रॉसेराच्या किटकभक्षी वनस्पती सापडल्यावर त्यांचेच छायाचित्रण करण्यात दिवस गेला. दुसऱ्या दिवशी भल्या पहाटे कासला पोहोचल्यावर मात्र रस्त्याच्या कडेला गवताच्या पात्यांवर दवबिंदू जमले होते त्यांना बघून मी प्रयोग करायचे ठरवले. चक्क खाली रस्त्यात, चिखलात बसकण मारली आणि मी योग्य अश्या गवताच्या पात्याला आणि त्याहूनही महत्वाचे म्हणजे त्याच्यावरच्या थेंबांना शोधायला लागलो. आता असे दवबिंदूंनी थबथबलेले गवताचे पाते नुसते सापडून चालणार नव्हते तर त्याच्या मागे कुठली तरी फुले फुललेली असायला हवी होती. थोड्या शोधाअंती मला स्मिथीया उर्फ कवळ्याची फुले योग्य अश्या गवताच्या पात्यामागे दिसली.

आता नुसत्या स्मिथीयाचे किंवा कुठल्याही फुलाचे छायाचित्रण तसे सोपे असते. ते काही फुलपाखरासारखे उडून जाणार नसते त्यामुळे आपल्याला छायाचित्रणासाठी बराच वेळ मिळतो. पण या पाण्याच्या थेंबातील फुलाच्या प्रतिबिंबाचे छायाचित्रण म्हणजे जरा कठिणच आणि वेळकाढू काम. ते गवताचे पाते अगदी लहान, त्यावर  जमलेले ते दवबिंदू अजून लहान त्यामुळे त्यांच्यावर “फोकसिंग” करताना अगदी दम निघतो. या नंतर ते थेंब बरोबर फोकस झाल्यावर त्यात मागच्या फुलाचे प्रतिबिंब बरोबर पडले आहे की नाही हे बघावे लागते. यावेळी जरा जरी वारा आला तर ते गवताचे पाते अगदी गदागदा हलते त्यामुळे सगळे छायाचित्रण बिघडते. हा वारा जर जास्तच जोरात आला तर ते दवबिंदू गवताच्या पानावरून ओघळून जातात आणि मग परत नविन, योग्य गवताचे पाते शोधावे लागते. यावेळी प्रकाश जर कमी असेल तर फ्लॅश मारून चालत नाही कारण त्यामुळे त्या पाण्याच्या थेंबामधे फुलाच्या शेजारी अथवा फुलावरच फ्लॅशच्या प्रकाशाचे पांढरे धब्बे दिसतात. त्यामुळे एकतर ट्रायपॉड वापरावा लागतो किंवा कॅमेरामधे ISO  वाढवायला लागतो. आता एवढी सगळी मेहनत करायची नसेल तर तुम्ही फोटोशॉप मधे अगदी सहज फुलाचे प्रतिबिंब पाण्याच्या थेंबामधे टाकू शकता पण अर्थातच त्या छायाचित्रणाला काही मजा नाही. कासला मला ते छायाचित्रण जमल्यावर मात्र मला चक्क तसेच छायाचित्रण करायचे वेड लागले आहे आणि त्या करता नवीन नवीन प्रयोग सुरू आहेत. स्मिथीयाच्या फुलानंतर सदाफुली, कॉसमॉस या फुलांचे प्रतिबिंब टिपले, एवढेच नव्हे तर “ग्लोरी लिलीचे” सुद्धा छायाचित्रण मला करता आले. आता हिवाळा सुरू झाला आहे त्यामुळे पहाटे एखादे फुलापाखरू शांत बसलेले असेल तर त्याचे प्रतिबिंब पाण्याच्या थेंबात पकडायचा विचार आहे.  

युवराज गुर्जर.

www.yuwarajgurjar.com

भलामोठ्ठा टारांटूला....

आपल्याला कोळी म्हटले की घराच्या खोलीत कोपऱ्यात केलेले त्याचे छोटे जाळे किंवा खिडकीच्या तावदानावरून उड्या मारणारा कोळी एवढेच ज्ञान असते. कधी कधी त्याचे जाळे किती मजबूत आणि उपयोगी असते यावर एखादा लेख आपण वाचलेला असतो. घरातल्या गृहीणींना तर “काय मेले कोळीष्टके करून ठेवतात, सारखी सारखी साफ करावी लागतात” असेच वाटत असते. पण स्पायडरमॅन चित्रपटामुळे कोळी आपल्याकडे मुलांमधे भलतेच "पॉप्युलर" झाले आहेत. पण नवलाची गोष्ट अशी की आपल्या भारतात हजारो जातीचे वेगवेगळे छोटे मोठे कोळी आढळतात. अगदी यात महाकाय टारांटूला सारखे ६/७ ईंचाचे कोळी सुद्धा आहेत आणि त्यांची एवढी विविधता आपल्याकडे आहे की देशविदेशातले अभ्यासक त्यांच्याकरता इथे भारतात येतात.

मला मात्र अचानकच या भल्यामोठ्या कोळ्याला बघता आले. २००३ साली मुंबईच्या संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यानात मी किटकांच्या अभ्यासाकरता / छायाचित्रणाकरता गेलो असताना मला तिथे डॉ. धर्मेंद्र खंडाल याने का कोळी दाखवला आणि जमिनीत एखाद्या उंदराचे जसे मोठी बिळ असते तसे या कोळ्याचे घर दाखवले. त्याच वेळेस त्याने मला सांगितले होते की ती नेमकी जात ही जमिनीवरची होती पण तश्याच काही जाती या झाडावर रहाणाऱ्या असतात आणि झाडाच्या ढोलीत त्या रहातात. या झाडावर रहाणाऱ्या जाती दिसायला जास्त सुंदर असतात आणि त्यांच्या पायांचा आतल्या भागाचा रंग पिवळाजर्द असतो आणि म्हणूनच त्यांना इंग्रजीमधे “यलो थाय टारांटूला” असे संबोधतात. मुंबईमधे मात्र हे कोळी दिसत असल्याची नोंद नव्हती.

यानंतर मी सप्टेंबर २००५ मधे "बटरफ्लाय मीट" साठी केरळच्या अरालम या जंगलात गेलो होतो. केरळमधील घनदाट सदाहरीत जंगल यामुळे तीथे दिसणारे पक्षी, साप, किटक हे एकदम "खास" होते. शेवटच्या दिवशी आम्ही आमचा शेवटचा फेरफटका संपवून बाहेर येत होतो तेंव्हा मला एका भल्यामोठ्या झाडावर हा अवाढव्य कोळी दिसला. अवाढव्य म्हणजे तो माझ्या पंज्यापेक्षा मोठा आणि ६ इंचापेक्षासुद्धा लांब होता. त्याचे शरीर केसाळ आणि जाडजूड होते. त्याचा रंग काहीसा राखाडी आणि त्यावर बारीक ठिपके, रेषा होत्या. झाडाच्या खोडावर त्याचा रंग अतिशय मिळून मिसळून गेला होता. थोडीफार छायाचित्रे घेतल्यावर त्याने हळूहळू हालचाल सुरू केली. एखाद्या मोठ्या, केसाळ पण भयावह "सॉफ्ट टॉय" प्रमाणे तो दिसत होता. वरून त्याचा रंग जरी राखाडी, मातकट असला तरी त्याच्या मांड्या जर्द पिवळ्या रंगाच्या होत्या. ह्यामुळे मला त्याला लगेच ओळ्खता आले की हाच तो "यलो थाय" किंवा इंडीयन ऑरनामेंटल स्पायडर. केरळमधल्या त्या जंगलामधे याआधी कोणी तो कोळी बघितला नव्हता त्यामुळे तिथेले स्थानिक निसर्गप्रेमी आणि वन अधिकारी माझ्यावर खुप खुष झाले होते. त्यावेळी आमच्या बरोबर जागतिक किर्तीचे छायाचित्रकार श्री. टी. एन. ए. पेरुमल होते, त्यांना जेंव्हा मी हा कोळी दाखवला तेंव्हा तेसुद्धा अचंबित झाले आणि त्यांनीसुद्धा त्या कोळ्याची लगोलग छायाचित्रे काढण्यास सुरवात केली.

हे कोळी झाडावर रहातात आणि नेहेमीच्या कोळ्यासारखे जाळे न विणता झाडाच्या खोबण्यांमधे, बिळासारख्या भोकात रहातात.  अर्थातच त्या बीळाला मऊ आणि मजबूत धाग्यांनी सजवलेले असतेच. हे कोळी निशाचर असतात आणि दिवसा सहसा दिसत नाहीत. जर योग्य आसरा आणि पुरेसे खाणे असेल तर ते सहसा त्यांची रहाण्याची जागा बदलत नाहीत. यांच्या माद्या अंड्यांबरोबरच पिल्लांचे संगोपनसुद्धा काळजीपुर्वक करतात आणि ही पिल्ले पुढे कित्येक दिवस त्यांच्या आईसोबतच रहातात. हे कोळी पुर्णपणे मांसाहारी असून आपल्या बीळाच्या टोकावर पाय बाहेर काढून भक्ष्याची वाट बघत रहातात. आजूबाजूने जाणारे पक्षी, सरडे, पाली किंवा किटक ह्यांच्यावर झपाट्याने झडप घालून त्यांचा ते चट्टामट्टा करतात. आज जगभरात यांच्या ८०० जाती आहेत आणि भारतातसुद्धा आज ५०हून अधिक जाती आढळतात.

यानंतर या महाकाय कोळ्यांच्या मी सतत मागावर राहिलो. मला माहिती मिळाली की फणसाड अभयारण्याच्या वनखात्याच्या निवासाच्या दरवाजातच असलेल्या वडाच्या झादावर हे कोळी हमखास दिसतात, म्हणून मी तिथे गेलो. पण तिथे गेल्यावर तिथल्या वनरक्षकाने सांगितले की त्या कोळ्याने ते “झाड” सोडले आहे. त्यांनतर मला गोव्याच्या “तांबडी सुर्ला” जंगलात तसलाच पण अजुन रंगीत कोळी दिसला. त्याचे पोट चक्क गुलाबी होते आणि पायावर जांभळी झळाळी होती. यानंतर काही दिवसांनी मी परत फणसाडच्या जंगलात गेलो. रात्री जंगलात आम्ही या कोळ्यांची घरे तपासत फिरत होतो आणि तिथे एका मोठ्या झाडावर आम्हाला त्याचे बिळ सापडले. नवलाची गोष्ट अशी की तिथे त्या घरात एक मोठी मादी आणि तिची ३/४ छोटी पिल्लेसुद्धा दिसत होती.

माथेरानच्या जंगलात सुद्धा हे कोळी आपल्याला सहज दिसतात. अर्थात हे कोळी निशाचर असल्यामुळे यांना बघायला आपल्याला अगदी रात्रीच जंगलात जावे लागते. दिवसामात्र हे कोळी त्यांच्या बिळात शांत झोपून असतात त्यामुळे अगदी क्वचितच ते बाहेर खोडावर दिसतात. या पावसाळ्यात माथेरानच्या जंगलात एका झाडावर यांची मला १०/१२ पिल्ले दिसली. ही पिल्ले एवढी लहान होती की ती त्या भल्यामोठ्या टारांटूलाची पिल्ले आहेत हे सांगूनही पटत नव्हते. ही पिल्ले अतिशय लाजरी आणि सजग असल्यामुळे जराजरी हालचाल झाली की लगेचच बिळात पळायची आणि त्यामुळे मला काही त्यांची छायाचित्रे काढता आली नाहित. मात्र त्या एका रात्रीत आम्हाला त्या जंगलात ही पिल्ले सोडून जवळपास ५/६ मोठे कोळी वेगवेगळ्या भागातल्या जंगलांमधे दिसले. आता हे कोळी त्यांची शिकार कशी काय करतात हे बघण्याकरता रात्रभर तिथे बसायचा विचार आहे.

युवराज गुर्जर.

www.yuwarajgurjar.com

अवाढव्य ऍट्लास मॉथ...

साधारणत: २२ वर्षांपुर्वी एकदा पावसाळ्यात येऊरच्या जंगलात फिरत असताना झाडावर एक भलेमोठे फुलपाखरू दिसले. आधी मला ते खोटे आणि प्लॅस्टीकचे वाटले कारण त्याचा आकार चक्क एक फुटाएवढा मोठा होता. थोडे अधिक जवळ जाउन बारकाईने बघीतले तेव्हा जाणवले की ते एक फुलपाखरू नसून ती दोन फुलपाखरांची मिलन जोडी होती आणि हळूहळू हलतही होती. डोळ्यावर विश्वास बसत नव्हता पण जे बघत होतो ते नक्कीच सत्य होते. आम्ही हळूच त्या जोडीला सॅकमधून घरी आणले आणि एका मोठ्या काचेच्या रिकाम्या फिश टॅंकमधे ठेवले. आता ते फुलपाखरू कुठले आहे ते ओळखण्यासाठी माझी धडपड सुरू झाली. त्यावेळी भारतीय फुलपाखरांवर पुस्तके उपलब्ध नव्हती आणि इंटरनेटचाही प्रसार आपल्याकडे झाला नव्हता. बऱ्याच शोधाअंती बी.एन.एच.एस चे श्री. आयझॅक किहीमकर यांचे तज्ञ म्हणून नाव कळले आणि त्यांना फोन केला. फोनवरच्या त्या माझ्या फुलपाखराच्या वर्णनावरूनच ते प्रचंड उत्साहीत झाले आणि त्यांनी सांगीतले की ते फुलपाखरू नसून ऍटलास मॉथ हा पतंग आहे आणि तो जगातला सर्वात मोठा पतंग म्हणून गणला जातो. याशीवाय मुंबईमधे बऱ्याच वर्षांच्या काळानंतर तो परत दिसला आहे. त्वरीत स्वत: आयझॅक किहीमकर आणि त्यांचे मित्र सुधीर सप्रे माझ्याकडे आले आणि त्यांनी छायाचित्रे घेतली. मधल्या काळात नर पतंग मरून गेला आणि  मादी पतंगाने गुलबट रंगाची ज्वारीच्या दाण्याएवढी १०० एक अंडी घातली. या पतंगांना तोंडाचे अवयवच नसतात आणि प्रौढ अवस्थे मधे फक्त जोडीदार मिळवून मिलन घडल्यावत पुढचा वंश वाढवणे हे एकच काम त्यांना असते. त्यामुळे नर ७/८ दिवसात मरतात तर मादी पुढे अंडी घालून  लगेच मरते. या काळात अळी असतानी त्यांनी खाल्लेले अन्न त्यांच्या शरीरार चरबीच्या स्वरूपात साठवलेले असते त्यावर त्यांची गुजराण होते. या प्रकारानंतर माझा फुलपाखरांचा अभ्यास सुरू झाला. पक्षीनिरीक्षणाबरोबर हा अजुनच एक वेगळा आनंद होता. अगदी आपल्या घराच्या आसपास, बागांमधे अनेक जातींची, रंगीबेरंगी फुलपाखरे दिसतात पण आपल्याला त्यांच्याबद्द्ल काहीच माहिती नसते. ही ईवलीशी फुलपाखरे हजारो किलोमीटर स्थलांतर करतात, काही विषारी फुलपाखरे असतात आणि त्यांची नक्कल करणारी बिनविषारी फुलपाखरेसुद्धा असतात हे सर्व काही नविन होते. अर्थात भारतीय जातींवर पुस्तके नसल्यामुळे अनेक परदेशी पुस्तकांवरूनच माहिती मिळवली आणि ज्या जाती त्यांच्याकडी आणि आपल्याकडेसुद्धा दिसतात त्यांची थोडीफार ओळख झाली. याच प्रयत्नातून, अभ्यासातून फुलपाखरांवर "छान किती दिसते" हे १९९४ मधे पुस्तक लिहीले. बहुतेक ते मराठीत फुलपाखरांवर खास असलेले पहिलेच पुस्तक असावे. त्याच प्रमाणे आज इंटरनेटच्या जगात, ब्लॉग संस्कृतीत माझा मराठीमधला फुलपाखरांचा ब्लॉग हा जगातला एकमेव आहे.

त्यानंतर पुढे काही वर्षांनंतर मला माझा स्वत:चा कॅमेरा घेणे शक्य झाले. त्या ऍटलास पतंगाला मी बघितले असले तरी त्याचे छायाचित्र काही माझ्याकडे नव्हते. त्यामुळे नंतरच्या प्रत्येक पावसाळ्यात आणि पावसाळ्यानंतर मी या पतंगाला शोधायला लागलो. मुंबई आणि मुंबईच्या आसपासची अनेक जंगले पालथी घातली पण परत काही तो पतंग दिसला नाही. त्याच्या अन्नझाडावर त्याच्या वेगवेगळ्या अवस्थेतल्या वाढणाऱ्या अळ्या दिसल्या पण प्रौढ पतंग काही सापडत नव्हता. अनेक मित्रांना राजमाची आणि इतर किल्ल्यांवर भेटी देतानासुद्धा हा पतंग दिसला पण बहुदा त्याची आणि माझी वेळ काही जुळत नव्हती.

   

 २००६ मधे अरुणाचल प्रदेशात “बटरफ्लाय मीट” करता गेलो असताना तिथे आम्ही रात्री पांढऱ्या चादरीच्या वर प्रखर दिवा लावायचो आणि त्यावर आकर्षित होणाऱ्या पतंगांचे निरिक्षण, छायाचित्रण करायचो. दुसऱ्याच रात्री त्या पांढऱ्या चादरीवर एक वेगळ्या प्रकारचा ऍटलास पतंग आकर्षित झाला. अगदी समोरच तो बसला असल्यामुळे आम्हाला त्याची भरपूर छायाचित्रे घेता आली. पण खरे तर त्या छायाचित्राला मजा नव्हती कारण एका पांढऱ्या फटफटीत चादरीवर तो पतंग बसला होता. त्यामुळे परत एकदा माझे त्या ऍटलास पतंगाला शोधणे सुरू झाले.

नुकताच कल्याण जवळच्या मुरबाड तालुक्यातील पळू गावात छायाचित्रण कार्यशाळा आयोजित केली होती. त्या ग्रीन व्हॅली रिसॉर्टमधेच एवढी फुलपाखरे आणि किटक दिसले की आम्ही दिवसभर त्यांचे यथेच्छ छायाचित्रण केले. रात्री जेवणानंतर कोणी तरी टूम काढली की आपण “नाईट ट्रेल”ला जाउ या. सगळेच छायाचित्रणात नविन असल्यामुले सगळ्यांनी उत्साहाने कॅमेरे आणि इतर साहित्य बाहेर काढले आणि आम्ही रिसॉर्ट्च्या आवारातच फेरफटका मारायला बाहेर पडलो. मी त्यांना वाटेन दिसणारे कोळी, छोटे पतंग दाखवत होतो आणि त्यांचे छायाचित्रण सुरू होते. एका ठिकाणी मला बांबूच्या फांदीवर कात टाकणारा नाकतोडा दिसला, सगळे त्यांच्या लेन्स वर करून त्याचे छायाचित्रण करायला लागले. एवढ्यात आमचे बाजूला लक्ष गेले तर एका झुडपावर हा भलामोठा, आवढव्य ऍटलास पतंग पंख पसरवून बसला होता. आता अर्थातच सगळ्यांनी त्या नाकतोड्याला सोडून या पतंगाकडे मोर्चा फिरवला. हे पतंग निशाचर असल्यामुळे रात्रीच कार्यरत असतात त्यामुळे मी त्यांना आधी लांबूनच छायाचित्रे घ्यायला सांगीतली आणि मी धावत माझ्या खोलीकडे कॅमेरा घ्यायला पळालो. कॅमेरा घेउन परत पळतच मी त्या ऍटलास पतंगाच्या ठिकाणी धाव घेतली. मी येइपर्यंत जवळपास सर्वांचे छायाचित्रण करून झाले होते. मी आधी सावकाश त्याची लांबूनच छायाचित्रे घेतली आणि मग हळूहळू त्याच्या जवळ सरकलो. तो बहुदा नुकताच कोषातून बाहेर आलेला असावा कारण त्याचे पंख अगदी तजेलदार होते आणि कुठेही त्याला ईजा पोहोचली नव्हती. मी जवळ गेल्यावर मग सगळेच त्याच्या जवळ पोहोचले आणि छायाचित्रण करायला लागले. त्याच्या शरीराचा प्रत्येक भाग हा कॅमेरात बंदिस्त झाला. जवळपास दिड तास आम्ही त्याचे छायाचित्रण करत होतो. रात्रीचे बारा वाजले होते आणि आम्ही तृप्त मनस्थीतीत तिथून परतलो.

                  

युवराज गुर्जर.

ygurjar@gmail.com

www.yuwarajgurjar.com

किटकांचा सापळा : कंदीलपुष्प.

आपल्या आजुबाजुला असणाऱ्या प्रत्येक फळझाडांना, पिकांना आणि इतर सर्वच झाडाना फळधारणेकरता परागीभवनाची फ़रज असते. एका फुलातील परागकणांची आवक-जावक दुसऱ्या फुलांमधे झाली की त्याला परागीभवन झाले असे म्हणतात. अर्थातच या परागीभवनामधे मधमाशा, फुलपाखरे किंवा यासारख्या बऱ्याचशा इतर किटकांचा सहभाग महत्वाचा असतो. या किटकांना आकर्षित आणि उद्युक्त करण्यासाठी फुलांमधे अतिगोड मधुरस असतो आणि हा मधुरस या किटकांचे मुख्य अन्न असते. जर हे परागीभवन शक्य व्हायला हवे असेल तर फुलांना जास्तीत जास्त किटकांना आकर्षित करायला हवे आणि याकरता निसर्ग फुलांना दोन क्लुप्त्या बहाल करतो. या फुलांना किटक त्यांच्याकडे सहज आकर्षित होतील असे उठावदार रंग असतात, इतकेच नव्हे तर आत मधाचा साठा कुठे दडलाय हे दाखवणाऱ्या दिशादर्शक रेषा किंवा खुणासुद्धा असतात. आपल्या साध्या डोळ्यांना जरी या खुणा दिसत नसल्या तरी किटकांच्या खास डोळ्यांना त्या सहज बघता येतात. किटकांना अजून आकर्षित करण्यासाठी फुले त्यांच्या सुगंधाचा वापर करतात. फुलांच्या या मादक सुवासाने बरेचसे किटक त्या फुलाकडे आकर्षित होतात. या दोनही पद्धतीत जेंव्हा किटक फुलाकडे भेट देतो तेंव्हा मात्र त्याला त्याचा मोबदला फुलाला द्यावा लागतो. मध, परागकण किंवा दोन्हीही देऊन फुल आपल्या परागीभवनाचा कार्यभाग साधून घेते. 

Ceropegia media 

 झाडांच्या काही जातीत या परागीभवनाचे काम मात्र एकदम वैशिष्ट्यपुर्ण असते. अशीच एक खास दुर्मिळ जात म्हणजे सेरोपेजीया किंवा कंदीलपुष्प. आज जगभरात या वनस्पतीच्या २३५ जाती उपलब्ध आहेत आणि त्यातील अंदाजे ४० जाती भारतात सापडतात. मिल्कवीड किंवा रूईच्या कुळातल्या या झाडाचे उपजातीप्रमाणे वेगवेगळे आकार, प्रकार असतात. काही दुसऱ्या झाडांच्या आधाराने वाढणाऱ्या वेली असतात तर काही अगदी खुरटी झुडपे असतात. काही जातीत जमिनीवर धावणाऱ्या, पसरणाऱ्या वेली असतात. यांचा आकार वेगवेगळा असला तरी यांची खासियत असते ती यांच्या फुलामधे. कंदीलपुष्प हे नावाप्रमाणेच दिवाळीतल्या एखाद्या आकाशकंदीलासारखे भासते. या फुलाचा आकार म्हणजे फुलाच्या तळाशी, देठाभोवती फुगीर लंबगोल, त्यातून वर जाणारी अरूंद नळी आणि सर्वात वर पाच खिडक्या असलेला नक्षीदार कळस. लिनस या शास्त्रज्ञाप्रमाणे याचे सेरोपेजीया हे नाव “फाउंट्न ऑफ वॅक्स” (केरोस म्हणजे वॅक्स आणि पेगे म्हणजे फाउंट्न) असे आहे. इतर फुलांसारखी ही फुले काही खास रंगीबेरंगी नसतात. साधारणत: फुलांचा रंग पांढरा, पिवळा, हिरवट असतो आणि त्यावर लाल, जांभळे ठिपके, रेघांची नक्षी असते. यांचा रंग आकर्षक नसला तरी त्यांची रचना मात्र नक्कीच आपल्याला थक्क करणारी असते. ही जात किटकभक्षी नसली तरी ती किटकांना परागीभवन होइपर्यंत त्यांच्या पिंजऱ्यात जखडून मात्र ठेवते. या फुलांना विचीत्र, कुजका वास असतो आणि त्यावर सुक्ष्म केस असतात. यामुळे त्यांच्यावर सडक्या मांसावर ज्या माश्या आकर्षित होतात त्याच माश्या या फुलांवरपण आकर्षित होतात. फुलांच्या पाकळ्यावर बाहेरच्या बाजुला आपल्या नळीवर उतरण्याची जागा आणि पुढे कुठे जायचे ते दाखवणारे ठिपके किंवा रेघा असतात. या दिशादर्शक ठिपक्यांप्रमाणे त्या माश्या आत जायला लागतात. आत मेणचट आणि उग्र वास त्यांना अजून अजून आत शिरायला प्रवृत्त करतो. आतल्या नळीच्या घसरगुंडीवर खालच्या बाजूने वळलेले राठ केस असतात. त्यांना दाबत दाबत ती माशी आत शिरते आणि थेट जिथे पुंकेसर, परागकण आहेत तिथे पोहोचते. आता फुलाचा अगदी आत शिरलेली माशी राठे केसांमुळे उलटी परत जाउ शकत नाही. फुलाच्या मध्यभागी पुं आणि स्त्री केसारांच्या जागी अवतीबोवतीच्या अर्धपारदर्शक खिडक्यांतून प्रकाश येत असतो त्यामुळे ती माशी तिथेच घोटाळत रहाते आणि तिच्या या हालचालीमुळे त्या फुलाचे परागीभवन सहज शक्य होते. हे परागीभवन झाल्यावरच ते फुल जे पुर्वी ताठ उभे असायचे ते मलूल होऊन उलटे लटकते आणि त्याच्या आतले राठ केस सुद्धा मऊ होतात. या मऊ झालेल्या केसांमुळे आणि फुल उलटे झाल्यामुळे आत अडकलेल्या माशीला बाहेर पडायला मार्ग मिळतो आणि ती बाहेर उडून दुसऱ्या फुलाकडे जाते. परागीभवनाची एवढी क्लिष्ट प्रक्रिया असल्यामुळे आणि त्यांना विशीष्ट जातीच्या आणि आकराच्या माश्याच लागत असल्यामुळे ही वनस्पती अतिशय दुर्मिळ झालेली आहे. याच बरोबर या वनस्पतीचा जमिनीतला कंद मुंगुसा सारख्या प्राण्यांनी, आदिवासींनी उकरून काढल्यामुळे यांचे प्रमाण अतिशय कमी झालेले आहे.

Ceropegia hirsuta

Ceropegia huberi

अर्थातच दुर्मिळ वनस्पती असल्यामुळे यांचे छायाचित्रण करणे म्हणजे एक मोठा “challenge” असतो. या वनस्पतीला शोधणे, त्यात ती त्यावेळी फुललेली असणे हे खुप महत्वाचे असते. कास, महाबळेश्वर या ठिकाणी यांच्या काही जाती आहेत त्या खास शोधायला, छायाचित्रण करायला गेलो. त्या सापडल्यावर त्यांचे वैशिष्ट्य कळले. त्यांना कुठे शोधायचे, त्यांना हवामान कसे लागते, जमिन कशी लागते हे कळले. त्यानंतर तर काही जाती अगदी मुंबईतसुद्धा सापडल्या. त्यांच्या फुलांचे छायाचित्रण करायला कठिण अश्या कड्यांवर कसरत करत गेलो पण त्यानंतर जी काही छायाचित्रे मिळाली त्याचा आनंद काही न्याराच होता. या सेरोपेजीया जातीविषयी फक्त माहिती देणारी एक वेबसाईट आहे (www.ceropegia.minks-lang.de) त्यांच्याकडे या आपल्याकडच्या जातींची जुनी चित्रे होती पण छायाचित्रे नव्हती ती त्यांना मी आणि माझ्या मित्रांकरवी पुरवली आणि या जातीच्या अभ्यासाकरता थोडासा हातभार लावला. उद्देश फक्त एवढाच की अधिकाधिक लोकांना या जातीविषयी शास्त्रीय माहिती मिळावी आणि चुकूनसुद्धा या वनस्पतीला न उपटता या जातींचे कायम जतन व्हावे.

  

Ceropegia rollea

Ceropegia vincaefolia 

युवराज गुर्जर.

www.yuwarajgurjar.com

लुकलुकणारे काजवे...  

सध्या शहरांच्या आसपास हे काजवे दिसत नसले तरी अजुनही गावांमधे, घनदाट जंगलांत किंवा गड किल्ल्यांवर पावसाळ्यातील संध्याकाळे हे लुकलुकणारे काजवे मधेच उडताना दिसतात. कधीतरी आपण जर का एखाद्या किल्ल्यावर रात्री मुक्काम केला असेल किंवा एखाद्या जंगलात रात्री मचाणावर रात्र काढली असेल तर कधीतरी मधेच एखादे झाड या काजव्यांच्या प्रकाशाने उजळून निघते आणि मंद वाऱ्याबरोबर डोलूसुद्धा लागते आणि क्षणार्धात तो प्रकाश परत मावळून जातो.

इंग्रजी मधे या किटकांना “ग्लो वर्म” किंवा “फायर फ्लाय” असे म्हणतात. पण खरेतर हे वर्म सुद्धा नाहित आणि फ्लाय किंवा माश्या सुद्धा नाहित. कोलिऑप्टेरा गणाच्या बिटल्स किंवा ढालकिड्यांच्या (लॅपिरिडी) कुळात यांचा समावेश होतो. हे किटक अर्थातच निशाचर आहेत आणि आणि त्यांच्या सुमारे २००० जाती असून त्यात सतत नविन उपजातींची भर पडत असते. जगभरात सगळ्या देशांमधे काजवे लुकलुकताना दिसतात याला फक्त अंटार्क्टिका खंडाचा अपवाद आहे. बहुतेक सर्व काजवे फक्त अळी व प्रौढावस्थेत स्वयंप्रकाशी असतात. काजव्याच्या नरांना पंख असतात व त्यांचे डोळे चांगले विकसित असतात. दिवसा ते लपून बसतात आणि रात्र झाली की बाहेर पडतात. मात्र त्यांच्या माद्या अळीसारख्या असतात व त्या कमी हालचाल करतात. त्यांच्या आकार मात्र नरापेक्षा बराच मोठा असतो. प्रकाश देणारे अवयव नर काजव्यात उदराच्या खालील बाजूस सहाव्या व सातव्या खंडांत तर, मादीत त्यामागील खंडांत असतात.

काजव्यांचा प्रकाश सहसा पांढरा, पिवळा, हिरवा किंवा तांबडा असतो. पोटामधल्या प्रकाशपेशींमध्ये ल्युसिफेरीन नावाचे रसायन असते. हे रसायन ल्युसिफेरेज विकराच्या सान्निध्यात ऑक्सिजनाबरोबर संयोग पावते आणि प्रकाशनिर्मिती होते. सामान्यपणे काजव्यांचा प्रकाश मधूनमधून थांबणारा असतो आणि त्यांच्या वेगवेगळ्या जाती विशिष्ट रीतीने प्रकाशतात. काही जातीच्या माद्या मात्र सतत काही सेकंद प्रकाशतात. प्रजनन काळात नर आणि मादीला एकत्र आणण्यासाठी प्रकाश उपयोगी पडतो. नराचा विशिष्ट रीतीने चमकणारा प्रकाश त्याच जातीच्या मादीला अनुरूप वाटल्यास ती प्रकाशून प्रतिसाद देते आणि मीलन घडून येते. मात्र याचाच फायदा काही इतर जातीच्या काजव्याच्या माद्या घेतात. त्या प्रकाशून नराला प्रतिसाद देतात पण तो नर मादीच्या जवळ आल्यावर चक्क त्याला खाउन टाकतात. मिलनाचा हंगाम संपला की नर मरतात. मादी सामान्यपणे दमट जागी अंडी घालते.

अंड्यातून बाहेर पडलेली काजव्याची अळी आणि पंख फुटलेला प्रौढ काजवा यांची जीवनशैली परस्परविरूद्ध पण परस्परपुरक असते. प्रौढ काजव्याला सगळे लक्ष पुनरूत्पादनावर केंद्रित यावे, अन्न शोधण्यात त्याचा वेळ आणि शक्ती वाया जाऊ नये म्हणून अळीरूपातला काजवा खा खा खाऊन शरीरात चरबीचा साठा करून ठेवतो. या अळीचा आहार मात्र स्पेशल असतो. गोगलगाय व तत्सम प्राण्यांखेरीज इतर कशालाही ही अळी तोंड लावत नाही.

गोगलगायींची हालचाल वाढते ती रात्रीच्या अंधारात त्यामुळे दिवसभर झाडाझुडपांच्या, पालापाचोळ्याच्या आसऱ्याने पडून असणारी काजव्याची अळी रात्रीच गोगालगायीच्या मागावर निघते. या अळीच्या शेपटीमध्ये ल्युसीफेरीन या द्रव्यामुळे प्रकाश उजळतो. पण या दिव्याचा भक्ष्य शोधण्यासाठी तीला काहीच उपयोग नसतो कारण आपल्या काळ्या, गुळगुळीत डोळ्यांनी तिला काहीच दिसत नाही. फक्त समोरच्या उजेडातील कमीजास्तपणा आणि अंधूक हालचाल जाणवते. दृष्टीतील ही जाणीव भरून काढण्यासाठीच निसर्गाने काजव्याच्या अळीला जाडसर चाचपण्या (ऍटेना) दिल्या आहेत. शिवाय या अळीच्या तोंडाभोवती अतीसंवेदनाशील अश्या सहा स्पर्शीकाही असतात. त्यांच्या मदतीने अळी आपले सावज - गोगलगाय शोधते.

सावज सापडल्यावर अळी आपल्या विळ्यासारख्या धारदार जबड्याने गोगलगायीला दंश करते. हा दंश करायला तिला एक सेकंदाहूनही कमी वेळ लागतो. पण या अल्प वेळात ती गोगलगायीच्या शरीरात विषारी द्राव सोडते. विषाचा असर होईपर्यंत अळी अनेकदा गोगलगायीच्या शंखावर घट्ट बसून रहाते. गोगलगायीची हालचाल मंदावली की अर्धमेल्या गोगलगायीवर ताव मारते. काजव्याच्या अळीला आपल्या शरीरातील दिव्याचा काही उपयोग नसला तरी प्रौढ काजव्यांना मादीला आकर्षीत करून घेण्यासाठी हाच दिवा उपयोगी पडतो. या प्रकाशनिर्मितीत कोणतीही उर्जा उत्सर्जीत होत नसल्याने यात उष्णता वा ऊब ही नसते. त्यामुळे याचे वर्णन थंड उजेडाचा दिवा असेही करता येईल.

लुकलुकणारे हे काजवे जरी दिसायला छान दिसत असले तरी त्यांचे छायाचित्रण तेवढेच कठिण असते. जवळपास सर्वच काजवे निशाचर असल्यामुळे त्यांचा वावर रात्रीच्या काळोखातच असतो. यामुळे त्यांच्या छायाचित्रणासाठी फ्लॅशसुद्धा वापरता येत नाही. नर काजवे सतत उडत असल्यामुळे त्यांच्या पाठोपाठ जरी पळत सुटलो तरी ते त्या वेळी प्रकाशमान होतीलच असे नाही. ज्यावेळी ते प्रकाशमान असतात त्यावेळी छायाचित्रण केले तर ते त्यावेळी हालचाल करून पुढे पळतात. त्यामुळे प्रकाशमान असलेल्या काजव्याचे छायाचित्र मिळवणे मोठे दिव्याचे काम असते.  नुकताच मी ठाणे जिल्यातील जव्हारच्या आसपासच्या जंगलात फिरत असताना मला बरेच नर काजवे झाडावर चमचमताना दिसले पण ते एवढे वेगाने उडत होते की त्यांच्यामागे पळूनसुद्धा मला त्यांची छायाचित्रे काही मिळाली नाहित. मात्र जंगलामधे मला एका ठिकाणी मला एक काजव्याची मादी सापडली. दिसायला ती अगदी एखाद्या पतंगाच्या अळीसारखी दिसत होती. मात्र माझ्यासाठी महत्वाचे होते की तिचे पोट हिरव्या रंगाच्या मंद प्रकाशाने चमकत होते आणि तो प्रकाशसुद्धा लुकलुकणारा नव्हता आणि सतत तेवत होता. आता दुसरे महत्वाचे काम म्हणजे तो मंद प्रकाश छायाचित्रात पकडणे, याकरता कॅमेरा ट्रायपॉड्वर ठेवून चक्क ३० सेकंदाचे लांबलचक एक्स्पोजर दिल्यानंतर तो हिरवा प्रकाश मला छायाचित्रात पकडता आला.

युवराज गुर्जर.

www.yuwarajgurjar.com

बेडकांचे डरॉव डरॉव...  

कार्टून मधे विनोदी अवतारात असणारा आणि क्रेझी फ्रॉग गाण्यातला बेडूक आपल्याला परिचीत असला तरी प्रत्यक्षात आपल्याला त्यांच्याबद्दल फारशी काहीच माहिती नसते. काही वर्षांपुर्वि भारतातून पुर्वेकडील देशांमधे बेडकांची निर्यात होत असे. त्यांचे पाय हे मांसल असल्यामुळे खाण्यासाठी त्यांना मोठी मागणी होती. अर्थातच आपल्याकडे शिकारीवर धरबंध नसल्यामुळे त्या बेडकांची बेसुमार कत्तल झाली आणि त्याचा परिणाम भात आणि इतर शेतीवर झाला. यानंतर बेडकांच्या शिकारीवर आणि निर्यातीवर बंदी आली तरीसुद्धा या बेडकांबाबत आपल्याला इतर माहिती काहीच नाही आणि त्यांच्यावर अभ्याससुद्धा झाला नाही.

पण निसर्गचकात बेडकासारख्या उभयचर प्राण्यांचे स्थान फार महत्वाचे आहे. कारण पाण्यात निर्माण झालेल्या जिवसृषटीने काठावर उडी मारायचे धाडस पहिल्यांदा केले ते बेडकासारख्या उभयचर प्राण्यांच्या रूपाने. थंड रक्ताचे हे कणावान प्राणी जमिनीवर आले खरे, पण मुलभूत मर्यादांमुळे जमिनीवर स्थिरावू शकले नाहित. उभयचर वर्गात बेडकांखेरीज सिसिलीयन, सॅलॅमेंडर असे प्राणी आढळत असले तरी दादागिरी चालते ती बेडकांचीच. उभयचरांच्या एकूण प्रजातींपैकी नव्वद टक्के प्रजाती या बेडकांच्याच आहेत. भारतात जे २३५ प्रजातींचे उभयचर नोंदविण्यात आले आहेत, त्यापैकी सुमारे २०० प्रजाती या बेडकांच्या आहेत. जमिनीत आणि पाण्यात दोन्हीकडे वावरणारे उभयचर प्राणी कल्ले, फुफ्फुस आणि त्वचा या सगळ्यांच्याद्वारे गरजेनुसार श्वसन करतात. बेडकांच्या त्वचेची जडणघडणच अशी असते की, त्यांच्या त्वचेमधून शरीरातील पाण्याचे बाष्पिभवन झपाटयाने होते म्हणून बेडूक नेहेमीच भरपूर आर्द्र हवामानाच्या ओलसर वातावरणात वावरतात. बेडकांना सभोवतालच्या परिसराप्रमाणे शरीराचा रंग बदलण्याची कला अवगत असते. मात्र बेडकांनी जमिनीवर कितीही उडया मारल्या तरी त्यांना प्रजननासाठी पाण्यातच जावे लागते. 

झाडाझुडुपांवर राहण्याऱ्या वृक्षवासी बेडकांचा एक खास वर्गच आहे. या वृक्षवासी बेडकांच्या पायांच्या बोटांचा आकार टोकाकडे पसरट, थाळीसारखा झालेला असतो. त्यामुळे त्यांना झाडावर चढणे सोपे जाते. या बेडकांच्या डोळ्यातील बाहुल्या आकारने आडव्या असतात. तसेच या बेडकांच्या पायावर आतील बाजूस भडक रंगाचे पटटे असतात जे बेडकाने उडी मारल्यावर एकदम चमकतात. या भडक रंगाचा वापर करून बेडूक आपल्या शत्रुला चकवतात. आणि स्वत:चा बचाव करतात. झाडावरच्या बेडकांमध्ये रहाकोफोरस या कुळातील बेडकांच्या पायाचे पडदे थोडे मोठे असतात, ज्यांच्या मदतीने ते हवेत तरंगू शकतात. त्यामुळे त्यांना एका झाडावरून दुसऱ्या झाडावर जाण्यासाठी जमिनीवर उतरावे लागत नाही. एकुणच झाडावरच्या बेडकांची शक्ती लांब उडया मारण्यातच सामावलेली असते. पश्चिमघाटातील जैवविवीधता संपन्न करण्यात उभयचरांना विशेषत: बेडकांचा सहभाग फार मोठा आहे. झाडावरचे हे बेडूक इतर बेडकांप्रमाणेच पाण्यात अंडी घालत नाहीत तर पाण्यालगतच्या वनस्पतींच्या पानांवर अंडी घालतात. या अंडयांचा ओलसरपणा टिकावा म्हणून मादी त्यावर वारंवार मुत्रविसर्जन करते. अंडी पक्व झाल्यावर, त्यातून बेडकाची पिल्ले पडतात ती सरळ खालच्या पाण्यामध्ये. प्रौढ झाल्यावर मात्र हे बेडूकराव झाडावरच बस्तान बसवतात. सह्याद्रीतील किंवा एकंदरच पश्चिमघाटातील जंगलांचा नाश यामुळे या बेडकांच्या अनेक जाती अस्तंगत झाल्या आहेत किंवा त्यांची सापडण्याची ठिकाणे अतिशय मर्यादित झाली आहेत. यामुळेच या बेडकांच्या कित्येक जाती गेल्या अनेक वर्षात किंवा शतकातसुद्धा कोणाला दिसलेल्या नाहित. याच कारणामुळे डॉ. एस. डी. बिजू यांनी “Lost Amphibians of India” ही मोहिम काढली आणि भारतातील अनेक जंगलांचे कानाकोपरे शोधून ज्या जाती अनेक वर्षात दिसल्या नव्हत्या त्या परत शोधून काढल्या.

याच मोहिमेच्या अंतर्गत मी गेल्या वर्षी महाराष्ट्रातील भिमाशंकर अभयारण्य आणि फणसाडच्या अभयारण्याला डॉ. एस. डी. बिजू आणि त्याच्या इतर सभासदांसोबत भेट दिली. पावसाळा संपला असला तरी आम्हाला त्यावेळी बेडकांच्या अनेक जाती दिसल्या आणि त्यांचे छायाचित्रण करता आले. पण एरवी पावसाळ्यात संध्याकाळी जंगलात फेरफटका मारला तर आपल्याला बेडकांचे ओरडणे ऐकू येते पण सहसा ते आपल्याला दिसत मात्र नाहित. दिवसा जे बेडूक दिसतात ते त्यावेळे बिलकूल आवाज करत नाहित. याच कारणाकरता मी कित्येक दिवस आवाज काढणाऱ्या बेडकाचे छायाचित्र मिळायची वाट बघत होतो. भिमाशंकर आणि फणसाडच्या अभयारण्यात प्रजननाचा काळ उलटला असल्यामुळे “ओरडणारे” बेडूक काही सापडले नाहित. या वर्षी पावसाळा सुरू झाल्यावर माथेरानच्या जंगलांमधे त्यांना शोधण्यासाठी खास रात्री तिथे जंगलामधे फेरफटका मारला पण याही वेळेस काही मला ओरडणाऱ्या बेडकांची छायाचित्रे मिळाली नाहित.

नुकताच ठाणे जिल्ह्यातील जव्हार तालुक्यातील दाभोसा गावात तिथल्या धबधब्याला भेट दिली होती. संध्याकाळपर्यंत आम्ही दाभोसा धबधब्याची छायाचित्रे काढली आणि रात्री जेवून परत येताना आमच्या “नेचर ट्रेल्स” रिसॉर्ट्च्या स्विमिंग पुलच्या मागच्या जंगलात अनेक बेडकांचा आवाज ऐकला. मी त्वरीत जाउन टॉर्चच्या प्रकाशात आवाजाच्या दिशेने त्या बेडकाला शोधायला लागलो. आवाज भलताच मोठा असल्यामुळे मी मोठा बेडूक असेल असे समजत होतो पण तो आवाज करणारा बेडूक काही दिसत नव्हता. आवाज तर येत होता पण तो मोठा बेडूक काही जाम दिसत नव्हता. मी परत अगदी जमिनीवर खालच्या भागात शोधायला लागलो तर मला जेमतेम एका इंचापेक्षा लहान असलेला पिवळसर तपकिरी बेडूक दिसला. आख्या शरीराला फुगवून, त्यात हवा जमवून तो ती गळ्याखालच्या फुग्यातून बाहेर टाकत होता आणो ओरडत होता. इतका चिमुकला जीव एवढा मोठठा आवाज काढत असेल हेच पटत नव्हते पण त्याच बेडकाच्या मागे दुसरा नर त्याला आवाज देउन, दोघांची जुगलबंदी सुरू होती. Ornate Narrow mouthed Frog असे या बारक्याशा बेडकाचे नाव आहे आणि ज्या छायाचित्राची मी गेले कित्येक दिवस वाट बघत होतो ते मला अगदी अचानकच आणि सहज घेता आले.

युवराज गुर्जर.

www.yuwarajgurjar.com

फणसाडचे अभयारण्य....  

आज मुंबईसारख्या गजबजलेल्या शहराच्या जवळसुद्धा कर्नाळा, तुंगारेश्वर अशी सुंदर अभयारण्य आहेत. याठिकाणी अगदी एका दिवसात जाता येते. मुंबईपासून अजुन थोड्या लांब अंतरावरचे अभयारण्य आहे फणसाडचे. फणसाड हे रायगड जिल्ह्यातील मुरूड आणि रोहा तालुक्‍यात आहे. अनेक पर्यटक काशीद, रेवदंडा किनाऱ्यापर्यंत येतात; किंवा पुढे मुरूड जंजीऱ्याला जातात, पण त्यांना फणसाडचे जंगल मात्र माहित नसते. पर्यटकांपासून दूर असल्यानेच ते अद्याप सुरक्षित आहे, असे म्हणायलाही हरकत नाही. फणसाड हे स्वातंत्र्यापूर्वी जंजिरा संस्थानाचे नबाब सिद्दी यांचे खासगी क्षेत्र होते, त्यावेळेस या जंगलाला केसोलीचे जंगल म्हणून ओळखायचे. त्या वेळी शिकारीसाठी नबाबांनी जंगलामध्ये जांभा दगडाचे वर्तुळाकार ओटे बनविले होते. स्थानिक भाषेत त्यांनी "बारी' असे म्हणतात. १९४८ मध्ये संस्थान खालसा झाल्यानंतर जंगलतोड आणि अवैध शिकारींमुळे प्राण्यांची संख्या मोठ्या प्रमाणावर कमी झाली. कोळसानिर्मिती आणि बॉक्‍साईट उत्खननामुळे येथील समृद्ध जमिनीचा र्र्हास होऊ लागला. त्यामुळे वन खात्याने या क्षेत्राला अभयारण्य घोषित केले.

फणसाडच्या अभयारण्यात बिबळया, कोल्हा, सांबर, भेकर, रानडुक्कर, पिसोरी, ससे, साळींदर आणि महाराष्ट्राची शान व राज्यप्राणी असणारी मोठी खार किंवा शेकरू आढळते. इथे सुमारे २०० हून अधिक जातीचे रंगीबेरंगी पक्षी आढळतात. सध्या तर इथे आख्या जगात आणि भारतात नामशेष होणारी गिधाडेसुद्धा मोठ्या संख्येनी दिसत आहेत. पक्ष्यांबरोबर अनेक आकर्षक रंगाची फुलपाखरे, चतूर, टाचण्या पाण्याजवळ बागडत असतात. अनेक जातीचे विषारी, बिनविषारी साप, सरडे, विंचू, कोळी इथे मुबलक प्रमाणात दिसतात. या जंगलात पानझडी, शुष्क वने आणि निम्नसदाहरित आणि सदाहरित वने आढळून येतात. समुद्राजवळ असूनही दाट झाडीमुळे येथील तापमान दमट नाही. वृक्षप्रेमींसाठी हे अभयारण्य सर्व ऋतूंत आल्हाददायक आहे. पिंपळ, साग, आवळा, सप्तपर्णी, शिसव, कदंब, कळम, अंजनी, सावर, शिवण, करंज, सीता-अशोक, सुरंगी, लोखंडी, खवस असे सुमारे ७००हून अधिक वृक्ष येथे आढळून येतात. काही ठिकाणी एक झाड सदाहरित आणि त्याच्या शेजारी पाणझडीचे झाड दिसले, तर आश्‍चर्य वाटते. गारंबीची महाकाय वेल येथे असून, त्या वेलीला चार फूट लांबीच्या शेंगा लागलेल्या आढळून येतात. याशिवाय अनेक प्रकारच्या औषधी वनस्पतीही येथे आढळतात.

येथील जंगलात पाणी मुरण्याचे आणि साठून राहण्याचे प्रमाणही अजून बऱ्यापैकी आहे. इकडे पाणवठय़ांचा “गाण” असा उल्लेख केला जातो. फणसाड गाण, चिखलगाण, धरणगाण असे इथले प्रमुख पाणवठे आहेत. या पाणवठ्याच्या आजुबाजुला आपल्याल वन्यजिवन अगदी सहज बघायला आणि छायाचित्रणासाठी मिळू शकते. मात्र इथे फिरायचे असेल तर तो सच्चा निसर्गेप्रेमी असायला हवा, कारण इथे रहायच्या / जेवायच्या अगदी प्राथमीक सोयी आहेत. या इथे वनविभागाने सुपेगाव येथील परिसरात राहाण्यासाठी तंबूंची  व्यवस्था केलेली आहे. ठाणे, अलिबाग आदी ठिकाणच्या वनाधिकाऱ्यांच्या कार्यालयातून त्याचे आरक्षण होऊ शकते. जेवणाची सोय सुपे गावातील महिलांच्या बचत गटा मार्फत केली जाते. निसर्गप्रेमींसाठी फणसाडचे जंगल हे सगळ्या हंगामात उत्तम ठरते. फणसाडच्या जंगलात गेलो आणि नविन काही बघितले नाही असे होतच नाही. अगदी भर उन्हाळ्यात गेलो तरी चिखल गाणीच्या पाणवठ्यावर वेगवेगळ्या प्रकारची फुलपाखरे दिसतात तर फणसाडच्या गाणीवर अगदी शेकरू सुद्धा भल्या पहाटे सहज दिसते. पावसाळ्यात जर का आपण फणसाडच्या जंगलात गेलो तर असंख्य प्रकारचे किटक, फुलपाखरे, त्यांच्या अळ्या, मोठे मोठे पतंग, ढालकिडे, कोळी, सापांच्या वेगवेगळ्या जाती आपल्याला सहज दिसतात. अर्थात यावेळी आपल्याला चिखलात बरीच पायपिट करावी लागते आणि ठिकठिकाणी जळवांचा त्रास होऊ शकतो.

नुकताच मी डिसेंबर महिन्याच्या सुरवातीला फणसाडच्या जंगालाला भेट दिली. सोबत भारतातले प्रसिद्ध बेडकांचे शास्त्रज्ञ डॉ. एस. डी. बिजू होते. अर्थातच आमचा सगळ्यांचा भर हा वेगगेवळ्या प्रकारचे बेडूक शोधण्यावर होता. डॉ. बिजू, त्यांचे विद्यार्थी आणि आम्ही चिखलगाणीच्या पाणवठ्यावर वेगवेगळ्या भागात बेडकांची शोधाशोध करत होतो. याच ठिकाणी मी “कॉमन मॅप” जातीचे फुलपाखरू कित्येक वर्षांपुर्वी बघितले होते, पण त्याचे छायाचित्र माझ्याकडे नव्हते. त्यानंतरच्या फणसाडच्या प्रत्येक खेपेमधे मी त्या फुलपाखराला शोधत होतो पण दरवेळेस त्याने मला हुलकावणी दिली होती. एकावेळी तर ते फुलपाखरू मला दिसले पण ते जमिनीपासून २०/२५ फुटांवर एका फांदीवर पानाखाली बसून राहिले. ते तिथे दिसत असून सुद्धा मला त्याचे छायाचित्र काही मिळू शकले नव्हते. यावेळी मात्र आम्ही तिथे बेडूक शोधत असताना मला याच फुलपाखरांची एक जोडी तिथे अलगद येउन जमिनीवर उतरत असतना दिसली. मी धावपळ करून कॅमेरा आणला आणि त्यांचे छायाचित्रण सुरू केले. ज्या फुलपाखराला मी तिथे अनेक वर्षे शोधत असताना ते मला मिळाले नव्हते पण अचानक ध्यानीमनी नसताना मला ते तिथेच सापडले आणि त्याने मला त्याची छायाचित्रेसुद्धा घेउ दिली.

याच फणसाडच्या जंगलात मला गारंबीचे वेल दिसले की ज्यांच्यावर अगदी ४/५ फुटांच्या लांब हिरव्यागार शेंगा लटकत होत्या. फेब्रुवारी / मार्चच्या सुमारास गेलो तर तिथल्या सगळ्या माळरानांवर “अंजन” फुललेला असतो आणि त्याच्या सगळ्या फांद्या ह्या कोनफळी, जांभळ्या रंगाच्या नाजुक फुलांनी भरून गेलेल्या असतात. एवढेच नव्हे तर त्या झाडाखाली त्या फुलांच्या सुकलेल्या पाकळ्या पडून तिथली सगळी जमिनच जांभळी झालेली असते. फणसाडच्या जंगलात पक्षिनिरेक्षण सुद्धा उत्तम होते. मागे मला एका रात्री मी रातव्यांच्या (Nightjar) मागावर होतो तेंव्हा मला रातवा तर दिसलाच पण तीच्या पोटाखाली तीची २ अगदी लहान पिल्ले सुद्धा दिसली. सध्या फक्त दक्षिणेत दिसणारे “श्रीलंकन फ्रॉगमाउथ” तिथे माळावर दिसत असल्याची बातमी आहे. त्यामुळे अर्थीतच पुढ्च्या भेटीमधे या दुर्मिळ पक्ष्यांना शोधण्याचा “अजेंडा” आहे.

युवराज गुर्जर.

www.yuwarajgurjar.com