भूताचे झाड.....
या झाडाला मराठीत कांडोळ किंवा पांढरीचे झाड म्हणतात आणि इंग्रजीमधे "इंडियन घोस्ट ट्री" म्हणतात. या झाडाचे खोड पांढरेशुभ्र आणि काहिसे चंदेरी असते. ह्या तुळतुळीत खोडावर त्वचेवर भाजून काळे डाग पडावेत तसे व्रण असतात. अंधाऱ्या रात्री हे पांढरे, चंदेरी खोड चमकल्यासारखे दिसून काहीसे भयावह वाटते म्हणून हे "घोस्ट ट्री". या झाडाचा बुंधा अगदी आखीव रेखीव आणि छत्रीसारखा पसारा असलेला असतो. डिसेंबर - जानेवारीच्या सुमारास या झाडावर एकही पान नसते आणि फांदीच्या टोकाला मॉस (शेवाळे) गुंडाळल्यासारखा फुलोरा असतो. आता त्या पसाऱ्याला फुलोरा किंवा फुले का म्हणतात हा प्रश्नच आहे कारण लांबून ना त्यांचा आकार दिसतो ना अस्तित्व. अगदी जवळून निरिक्षण केल्यावर लक्षात येते की ती फुले चांदणीच्या आकाराची आणि अतिशय छोटी असतात. पाच पाकळ्यांची ही फुले हिरवट रंगाची असतात आणि थोडीफार त्यावर लालसर रंगाची नक्षी असते. जशी ही दिसायला अनाकर्षक आणि नगण्य असतात तसाच त्यांचा वासही घाण असतो, कारण या स्टर्कुलिया कुटूंबातील वृक्षांना दुर्गंध असतोच.
जेवढी ह्याची फुले अस्ताव्यस्त असतात तेवढीच यांची फळे व्यवस्थीत, निटनेटकी आणि आकर्षक असतात. जेंव्हा या झाडाला फळे धरायला लागतात तेंव्हा त्याचे सारे रूपच बदलून जाते. स्टारफीशसारखी किंवा पंचपाळ्यासारखी दिसणारी फळे अतिशय उठावदार किरमीजी रंगाची असतात आणि त्यावर मखमली लव असते. काही काही जातीत हा फळांचा रंग गुलाबी असतो. अतिशय साजरी दिसणारी ही फळे जरी मखमली भासत असली तरी ती लव एखाद्या काट्यासारखी रूपते. ही फळे थोडी मोठी होत असतानाच फांद्यांच्या टोकावर पालवी फुटायल लागते. पांढऱ्याशुभ्र झाडावर ही पोपटी हिरवीगार पालवी अगदी शोभून दिसते. या पानांचा आकारही पाच कोन असलेल्या द्राक्षासारखा पण थोडा विस्तारीत असतो. जसजसा उन्हाळा वाढत जातो तसतशी ही पालवी मोठी होऊन झाड हिरवेगार दिसायला लागते. फळांवर जशी लव असते तशीच लव ह्या पानांवरसुद्धा असते त्यामुळे ही स्पर्शाला अगदी मऊसुत लागतात.
तद्दन भारतीय असलेल्या या झाडाची साल आणि डिंक आख्ख्या जगात प्रसिद्ध आहे. ह्या झाडाची साल अतिश्य औषधी आहे आणि डायरियावर गुणकारी म्हणून वापरली जाते. दातांच्या कवळ्या बनवण्यासाठी साच्यांमधे पावडर टिकून रहाण्यासाठी याचा डिंक वापरला जातो. खाद्यपदार्थांच्या उद्योगातसुद्धा याचा डिंक वापरला जातो.
ह्या झाडाची माझी पहिली ओळख झाली ती ताडोबाच्या जंगलात. कॉलेजमधे असताना डब्लू.डब्लू.एफ़ च्या कॅंपला गेलो असताना ताडोबाच्या प्रवेशद्वारापाशीच हा एक भलामोठा, पसरलेला वृक्ष होता आणि त्याच्या पारावरच आमची नोंदणी सुरू होती. असा पांढराशुभ्र, पसरलेला वृक्ष पहिल्यांदाच पहात असल्याने त्याच्य सौंदर्याने तो पटकन नजरेत भरला आणि कायमचा लक्षातसुद्धा राहीला. त्यानंतर आमच्या येऊरला आणि अनेक वेगवेगळ्या जंगलात परत परत भेटत गेला, प्रत्येक मोसमात त्याचे बदलणारे रूप न्याहाळताना, छायाचित्रण करताना वेगळाच अनुभव यायचा. येऊरच्या सुक्या धबधब्याच्या उतरंडीवर हा वृक्ष आहे. त्याला फळे धरल्यावर त्यांचे छायाचित्रण करायली गेलो असताना, ती फळे जरा जास्त उंचावर असल्यामुळे पाय उंचावून एका हाताने फांदी खाली खेचली आणि दुसऱ्या एकाच हाताने छायाचित्रण सुरू केले. मात्र ही कसरत करताना पायाखालची माती सरकली आणि वर फांदीवर धरलेला माझा हात खाली थेट फळांवर आला. आता जर फळांचे काटे टोचतात म्हणून फांदी सोडली असती तर मी कॅमेरासकट खाली कोसळलो असतो, त्यामुळे मला त्या काटेरी, टोचणाऱ्या फळांचा आधार घेउनच स्थिर व्हायला लागले. अर्थात या काळात काही मोजकी छायाचित्रे मिळाली होती पण त्यानंतर मात्र २/३ दिवस हातातले खाजणारे काटे काढण्यातच माझे गेले.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

परोपजीवन.
परोपजीवन म्हटले की आपल्याला लगेच झाडांवरची बांडगुळे आठवतात. मात्र फुलपाखरासारख्या नाजूक आणि गोंडस किटकावरसुद्धा जगणारे बरेच परोपजीवी किटक आहेत. फुलपाखरांच्या अळ्या ह्या अशा परोपजीवी किटकांना पटकन बळी पडतात कारण त्यांची रचना ही परोपजीवी किटक वाढायला उपयोगी असते. एरवी यजमान आणि परोपजीवी प्राणी किंवा झाड दोघेही जगतात. मात्र फुलपाखरांच्या बाबतीत असे घडत नाही. त्यांच्यात यजमान अळी किंवा कोष हमखास मरतो आणि परोपजीवी किटकअगदी आनंदात आपली प्रजा वाढवतात. ह्या परोपजीवी माश्यांच्या यजमान अळ्या ठरलेल्या असतात. विशीष्ट्य जातीच्या अळ्यांवरच ते आपली अंडी अथवा कोष करतात. ब्रॅकोनिडी कुळातील माशी फुलपाखराच्या अळीला एक सूक्ष्म छिद्र पाडून त्यात अंडी घालतात. ही अंडी टाकायला त्यांच्याकडे तीक्ष्ण असा सुईसारखा अवयव त्यांच्या पोटाच्या टोकाशी असतो. ही अंडी आतल्या आत उबून आत अळीचे मांस अन्न म्हणून खायला सुरूवात करतात. प्रथम ते चरबी खातात, मग ते पचनसंस्था, मज्जासंस्था यांच्यावर हल्ला चढवतात. अशाप्रकारे ती फुलपाखराची अळी मरून जाते अथवा मलूल होते. यानंतर त्या अळ्या उरलेले मांस खातात आणि पुर्ण वाढ झाल्यावर तिथेच त्या अळीच्या मृत शरीरावर किंवा बाजूला सोनेरी किंवा पांढरे तांदळाच्या दाण्याएवढे कोष करतात. यथावकाश त्यातून त्या परोपजीवी माश्या बाहेर येतात.
टॅचनिडी कुळातील परोपजीवी माश्यासुद्धा काहीशी अशीच पद्धत वापरतात. पण जास्तीकरून त्या त्यांची अंडी अथवा अळ्या ह्या फुलपाखराच्या अळीच्या अन्नझाडावर टाकतात. मग या परोपजीवी अळ्या यजमान अळीला चिकटतात आणि स्वत:च तिच्या शरीरात शिरतात. माईटस जातीचे परोपजीवी किटक बाहेर राहून अळीच्या शरीरातील रस शोषून घेतात. कधी कधी कोषांनासुद्धा ह्या माश्या टोचून त्यात अंडी घालतात. ह्या परोपजीवी किटकांबरोबरच अळ्यांना इतरही रोग होऊ शकतात. बऱ्याचदा अळ्या मरगळलेल्या आणि सुरकुतलेल्या अवस्थेत टांगलेल्या दिसतात किंवा त्यांच्या शरीरातून एक चिकट द्राव आलेला दिसतो. असे होण्याची बरीच कारणे असू शकतात. एकाच झाडावर अळ्यांची जास्त गर्दी, अस्वच्छता, ओले खाणे अथवा उपासमार यामुळे असे रोग होतात. काही अळ्यांना व्हायरसमुळे किंवा बुरशीजन्य रोगसुद्धा होतात. ह्या सर्वांवर मात करूनही काही अळ्या यशस्वीपणे कोष करून मग त्यातून प्रौढ फुलपाखारू बाहेर येते आणि याच कारणासाठी मादीने जरूरीपेक्षा जास्त अंडी घातलेली असतात.
फुलपाखरांवर घडणाऱ्या या परोपजीवनाची छायाचित्रे निसर्गात क्वचीतच आणि नशीबाने मिळतात. सोबतच्या छायाचित्रात दिसणाऱ्या कॉमन नवाबच्या हिरव्या अळीच्या शरीरातून बाहेर येउन परोपजीवी माशीच्या पिवळसर अळ्या कापसासारख्या धाग्यांनी कोष विणत आहेत. त्यांनी एवढ्या सफाईने कॉमन नवाबच्या अळीचे शरीर खाल्ले होते की त्या तिचे शरीर फाडून बाहेर आल्यवरसुद्धा पुढे कित्येक वेळ ती अळी जिवंतच होती. असे होण्यासाठी या परोपजीवी अळ्यांचा जीवनक्रम एवढा जलद वाढतो की नवाबची अळी कोष करण्याच्या आधी त्यांना त्यांचा कोष करायचा असतो. त्यांचा कोषसुद्धा होतो तो नवाबच्या अळीच्या शरीराखालीच, बीचारी ती अळी मात्र त्यांच्या कोषावर मलूलपणे बसून रहाते. एकदा लिंबाच्या झाडावर लाईम जातीच्या फुलपाखराने कोष केला. काही दिवसानंतर कोष काहीसा काळपट झाला अर्थात दुसऱ्या दिवशी ते फुलपाखरू कोषातून बाहेर येण्याची ती लक्षणे होती. मी पहाटेपासून कोषावर लक्ष ठेवून बसलो होतो. मात्र कोषातून छानसे पिवळ्या, काळ्या रंगाचे फुलपाखरू बाहेर यायच्या ऐवजी अतिशय बारक्या काळ्या रंगाच्या माश्या एका छोट्या भोकातून बाहेर यायला लागल्या. त्या एका कोषातून २७ परोपजीवी माश्या त्या सकाळी बाहेर आल्या आणि मला मात्र फुलपाखराऐवजे त्या छोट्या माश्यांचीच बाहेर येतानाची अनेक छायाचित्रे मिळाली.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

कामसू मधमाशी.
सगळ्याच किटकांचा आपल्या प्रत्यक्ष फायदा नसला तरी त्यांनी केलेल्या परागीभवनामुळे आपल्याला पिकांचे, फळांचे भरघोस उत्पादन मिळते. बदाम, सफरचंद, जरदाळू, कलींगड, खरबुज, आंबा, स्ट्रॉबेरी, मोसंबी, काकडी, वांगी, लाल भोपळा, मोहरी, सूर्यफुल अश्या अनेक पिकांच्या परागीभवनाकरता आणि अर्थात त्यनंतरच्या फलधारणेसाठी केवळ किटक आणि किटक यांचीच गरज असते. या परगीभवनात मधमाश्यांचा मोठा सहभाग असतो. मधमाश्या त्यांच्याकरता फुलांतील मध आणि त्यांच्या पिल्लांच्या वाढीसाठी फुलातील मकरंद गोळा करत असतात. या मधमाश्या जेंव्हा मधप्राशन करत असतात तेंव्हा आजुबाजुचे परागकण त्यांच्या शरीरावर चिकटतात आणि त्यांच्या पायावर असलेल्या खास "पराग परडीत" जमा होतात. मधमाशीची शरीररचना अशी काही निसर्गाने बनविली आहे की त्याचा जास्तीत जास्त फायदा फुलांना परागीभवनाकरता होतो. तिच्या शरीरावर आणि पायांवर असंख्य बारीकबारीक केस असतात. या केसांत अतिसुक्ष्म परागकण व्यवस्थीत चिकटून बसतात आणी जेंव्हा मधमाशी दुसऱ्या फुलाला भेट देते तेंव्हा तिथे या परागकणांचा संयोग होऊन परागीभवनाची शक्यता वाढते.
मधमाशीच्या पोळ्यामधे राणीमाशी, नर माश्या आणि कामकरी माश्या अशी वर्गवारी असते. राणीमाशीचे मुख्यकाम अंडी घालण्याचे असते. नर माश्या प्रजोत्पादनासाठी असतात तर कामकारी माश्या ह्या अप्रगत माद्या असतात. यांची संख्या सर्वात जास्त असून त्यांचे प्रमुख काम राणीची, पिल्लांची आणि पोळ्याची काळजी घेणे आणि त्यांचे संरक्षण करणे असे असते. याच माश्या बाहेर जाउन फुलांतील मध आणि मकरंद गोळा करण्याचे काम करतात. एका मोठ्या पोळ्यात अश्या ६०,००० पर्यंत अश्या कामकरी मधमाश्या असू शकतात. या सगळ्या माश्या पोळ्याच्या रक्षाणाकरता अथक परिश्रम करत असतात. मध आणि मकरंद गोळा करण्याचे कामसुद्धा खुप मेहेनतीचे आणि वेळखाउ असते. फुलांच्या ताटव्यापासून पोळ्यापर्यंतचे अंतर २/३ कि.मी. लांब सुद्धा असते. एकदा का एका कामकरी मधमाशीला फुलांचा ताटवा आणि त्यातला योग्य असा मधाचा साठा सापडतो तेंव्हा ती पोळ्यामधे परत येते आणि इतर माश्यांना ही उपयुक्त माहिती पुरवते. याकरता त्यांना त्यांच्या खास "नाचाची" भाषा वापरावी लागते. पोळ्यावर इंग्रजी आठच्या आकड्याप्रमाणे ती उडत रहाते आणि यावरून इतर माश्यांना त्या फुलांचे पोळ्यापासूनचे अंतर आणि दिशासुद्धा कळते आणि क्षणार्धात सगळी फौज सुसाट वेगाने नविन जागेवर मध गोळा करायला बाहेर पडते. कधी कधी कामकरी मधमाशी आपल्या तोंडातून दुसऱ्या मधमाशीला मध भरवून त्या मधाचे "सॅंपल"सुद्धा देतात. जंगलामधे किंवा आजूबाजूच्या प्रदेशामध्य कुठल्याप्रकारची फुले फुलली आहेत यावर बनणाऱ्या मधाचा प्रकार आणि चव ठरली जाते, म्हणजे जर त्या काळात जंगलात कारवीची फुले मोठ्या प्रमाणावर असतील तर बनणारा मध हा कारवीच्या गुणांनी बनलेला असतो. सध्या महाबळेश्वर आणि महाराष्टात इतरत्रही मोठ्या प्रमाणात मधुमक्षिकापालन केले जाते.
पुर्वी कर्नाळ्याच्या सुळक्यावर किंवा इतरही गड किल्ल्यांवर गिर्यारोहण करताना आग्या मधमाश्यांची मोठी मोठे पोळी दिसायची. त्यावेळेस त्या उठणार नाहीत, त्रास देणार नाहीत आणि आपल्या पाठी लागणार याची काळजी घेत होतो. आता मात्र छायाचित्रणासाठी या मधमाश्या जास्तीत जास्त कश्या दिसतील हाच विचार करत असतो. या माश्यांचे पोळे नेहेमी उंचावर असल्यामुळे सहसा त्यांचे जवळून छायाचित्रण शक्य होत नाही. मात्र एकेकट्या माश्या जेंव्हा फुलांवर घिरट्या घालताना दिसतात किंवा फुलांतील मध पिताना दिसतात तेंव्हा त्यांचे चांगले छायाचित्रण जमू शकते. कुठल्या फुलांमधे मध जास्त असतो आणि त्यावर या मधमाश्या आकर्षित होतात असे माहित असेल तर त्याठिकाणी जर आपण वाट बघत बसलो तर या मधमाश्यांची हमखास चांगली छायाचित्रे मिळतात. पण या मधमाश्यांचा उडण्याचा वेग आणि दिशा यांचा थोडाफार विचार आधी करावा लागतो. दुसरे हमखास या मधमाश्या दिसण्याचे ठिकाण म्हणजे पाणवठे. ओढे, नाले, विहीरी इथे या मधमाश्या पाण्याच्या कडेवर हमखास दिसतात, अश्या ठिकाणीसुद्धा त्यांची छायाचित्रे मिळू शकतात, पण फुलावरच्या मधमाशीची सर नक्कीच त्यांना येत नाही.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

विंचवाचे बिऱ्हाड पाठीवर.
विंचवाला जिवंत जीवाष्म समजले जाते कारण गेल्या ४०० कोटी वर्षांमधे त्यांच्यामधे फार कमी बदल झाला आहे. आज जगात अंटार्क्टीका सारखे अगदी कमी प्रदेश सोडले तर विंचू सर्वत्र आढळतात. याचे मुख्य कारण म्हणजे आजूबाजूच्या प्रदेशात सहज सामावून जाणाऱ्या त्यांच्या जिवनपध्हती. त्यांच्या एवढे कमी अन्न कुठल्याच प्राण्याला लागत नाही. त्यांच्या बिळामधे त्यांच्या आयुष्याचा ते ९७% वेळ ते घालवतात. याच बरोबर त्यांना वर्षभर खायला नसले तरी ते जिवंत राहू शकतात एवढेच नव्हे तर त्यांना पाण्याची सुद्धा गरज लागत नाही. ही पाण्याची तहान त्यांनी खाल्लेल्या प्राण्याच्या शरीरातील द्रवपदार्थामुळे सहज भरून निघते. बरेचसे विंचू हे जीथे त्यांना त्यांचे खाणे अतिशय कमी असते आणि सहजा सहजी न मिळेल अश्या ठिकाणी रहातात. या विंचवांचे आयुष्यही त्याच्या आकाराच्या मानाने मोठे असते. यामुळे काही विंचवांचा वंशवृद्धीचा वेग अतिशय कमी असतो. या सगळ्या अडचणींवर मात करण्यात विंचवाचे शरीर त्यांना पुर्णपणे साथ देते आणि नवलाची बाब अशी की गेल्या कित्येक हजारो वर्षांत त्यांच्या शरीरात काही मोठा बदलही झालेला नाही आणि म्हणूनच हे विंचू प्रगत समजले जातात.
या विंचवांच्या रहायच्या जागा त्यांच्या जातीनुसार वेगवेगळ्या असू शकतात. काही विंचू झाडावर रहातात, काहींना खडक प्रिय असतात तर काही मऊ वाळून रहातात. सर्वसाधारणपणे विंचू हे त्यांनी खास खणलेल्या बिळात रहातात. विंचवाच्या जीवनक्रमातील सगळ्यात वैशिष्टपूर्ण कृती म्हणजे मिलनापूर्वीचे नर मादीचे नृत्य. मिलनासाठी उत्सुक असलेला नर विंचू काळजीपूर्वक मादीजवळ जातो आणि तिच्या नांग्या आपल्या नांग्यांमधे पकडतो. अशाप्रकारे मादीचे आक्रमणाचे शस्त्र नाकाम केल्यावर, नरमादीचे अनोखे मिलननृत्य सुरू होते. एकेमेकांच्या नांग्या एकमेकांत गुंतवून आणि शेपट्या उभारून मागे-पुढे सरकत त्यांचा नाच सुरू होतो. असा नाच काही तास केल्यावर विंचवाचे मिलन होते. विंचवाची अंडी मादीच्या शरीरातील पिशवीमध्येच उबवली जातात. विंचवाची मादी एकावेळेस एक अश्या अनेक पिल्लांना लागोपाठ जन्म देते. अंड्यातून बाहेर आलेली पिल्ले आपल्या आईच्या पाठीवर जाउन बसतात. म्हणून तर विंचवाचे बिऱ्हाड पाठीवर अशी म्हण पडली आहे. एकंदर पिल्लांची संख्या ही त्या त्या जातीनुसार बदलत जाते. पण १०५ पिल्लांचे लटांबर फिरवणाऱ्या मादीचीही नोंद झाली आहे. ही मादी अपल्या स्वत:च्या पिल्लांना त्यांच्या वासावरून बरोबर ओळखते आणि त्यांच्या पाठीवरून उतरलेले पिल्लू परत पाठीवर आणून बसवते. प्रसंगी नर आणि इतर माद्या यांच्याशीही तीची लढायची तयारी असते. ही पिल्ले सहसा पहिल्यांदा कात टाकेपर्यंत आईच्या पाठीवर रहातात आणि त्यानंतर ती स्वतंत्र त्यांचा जीव जगवतात. त्यांच्या वाढायच्या काळात नर ५ वेळा कात टाकतात तर माद्या ६ वेळा कात टाकतात. पहिल्या दोन कात टाकतानापर्यंतचा काळ त्यांच्या करता महत्वाचा असतो. एकदा का हा काळ त्यांनी पार केला की त्यांना फारसा धोका नसतो.
विंचवाचे आतापर्यंत मी छायाचित्रण बऱ्याच वेळेला केले आहे. दांडेलीच्या जंगलात तर एकाच नेचर ट्रेलमधे अनेक जातींचे विंचू बघितले होते. येऊरलासुद्धा पावसाळ्यात खुप वेळा त्यांचे दर्शन आणि छायाचित्रण झाले होते. मात्र आतापर्यंत पिल्लांना पाठीवर बाळगणारी "लेकूरवाळी आई" काही मला पहायला मिळाली नव्हती. या करता दरवेळेस जंगलात गेल्यावर न चुकता त्यांच्या संभाव्य जागांवर प्रत्येक दगड उलटून बघितला होता पण नशिबाने काही साथ दिली नव्हती. परवा मात्र येऊरला फुलपाखरांच्या "चिखलपानाच्या" छायाचित्रणासाठी गेलो असताना सुक्या ओढ्याच्या आसपास पहिलाच दगड उलटला आणि काय आश्चर्य !!! भारतातील सर्वात जहाल समजली जाणारी विंचवाची मादी छानपैकी आपल्या पाठीवर ५/६ पिल्लांना घेउन बसली होती. आमची चाहूल लागल्यावर काही पिल्ले हळूच पाठीवरून तिच्या पोटाखाली जाउन लपली. बराच वेळ थांबून आम्ही त्यांची बाहेर यायची बाट बघत बसलो. थोड्या वेळानंतर २/३ धिट पिल्ले हळूहळू आईच्या पाठीवर परत येऊन बसली आणि आपापसात खेळायला लागली. काही पिल्ले मात्र अजूनही आईच्या पोटाखालीच स्थिरावली होती. मनाजोगते त्यांचे छायाचित्रण झाल्यावर परत त्यांना खाली दगडाखाली आसरा दिला आणि तृप्त मनस्थितीत परत आलो ते गेल्या कित्येक वर्षांची स्वप्नपुर्ती झाल्याच्या आनंदातच.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

झळाळते उडते कासव ?
कासव ढालकीडे साधारणत: १ से.मी. एवढे वाढतात आणि यांना "कासव" ढालकीडे म्हणण्याचे कारण म्हणजे यांच्या शरीराच्या पुढच्या आणि बाजुच्या भागाला जो पारदर्शक भाग असतो तो अगदी तंतोतंत कासवासारखा दिसतो. प्रौढ कीडयाच्या अंगावरील पंखाच्या कडा या जास्त प्रसरण पावलेल्या असतात. त्यांच्या डोक्याच्या आणि शरीराच्या भागापेक्षा त्या जास्त बाहेर आल्या असतात. हा जास्त आलेला भाग बिनरंगाचा आणि पारदर्शक असतो. कासवाचे जसे ढालीतून चार पाय आणि शेपुट बाहेर येते तसेच ठीपके या पारदर्शक रंगावर असतात आणि म्हणुनच ती कासवाच्या छोटया प्रतिकृतीसारखी दिसते आणि म्हणुनच याचे नाव "कासव" ढालकीडा. या प्रकारचे ढालकीडे हे जगातील सर्वात सुंदर आनि रंगीबेरंगी असल्यामुळे त्यांचा वापर दागीने बनवीण्याकरता होतो.
निसर्गात फिरताना हे कीडे अतिशय सहज इतरांचे लक्ष वेधून घेतात, कारण ह्यांचा झळाळणारा, चमकणारा सोनेरी रंग. हे कीडे रताळे आणि त्या जातीच्या इतर झाडांवर वाढतात. या ढालकीडयाची मादी पानांच्या खालच्या बाजुला अंडी घालते. अंडयातुन चार ते सहा दिवसात अळ्या बाहेर येतात. अळ्या बाहेर आल्या आल्या पाने खायला सुरवात करतात. ह्या अळ्या चपटया, पीवळट रंगाच्या असुन त्यांच्यावर फांद्या असलेले काटे असतात. ह्या अळ्यांचे एक मजेदार वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांनी कात टाकलेली जुनी कातडी आणि त्यांची विष्ठा त्यांच्या शरीरावरील काटयांवर त्या सांभाळुन ठेवतात. हे काटेसुद्धा वैशिष्ट्यपुर्ण असतात आणि ते हलू शकतात. त्यामुळे ते कुठल्याही दिशेला त्यांच्यावरचे सामान फीरवू शकतात. याच्यामुळे त्यांच्या अंगावर एक प्रकारची संरक्षक ढालच तयार होते. त्यांच्या बरयाचश्या भक्षकांपासुन त्यांचे संरक्षण होते. या अळ्या कायम मोठया संख्येनी बरोबर असतात. एकाच वेळी, एकाच पानाच्या खाली कमीत कमी ३०-४० अळ्या ते जास्तीत जास्त १०० अळ्यांपर्यंत असु शकतात. जेंव्हा हे ढालकीडे प्रौढ होऊन बाहेर येतात तेंव्हा त्यांचा रंग आधी पांढरा शुभ्र असतो. नंतर २/३ दिवसानंतर ते जर्द भगव्या रंगाचे असतात. छायाचित्रात याच अवस्थेतला ढालकीडा दिसत आहे. नंतर त्याचा रंग झळाळणारा, चमकदार, परावर्तीत होणारा असा सोनेरी होतो.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

फुलपाखराशी झटापट.
सगळे कोळी मांसाहारी असतात आणि बऱ्याच प्रकारचे किटक हे त्यांचे मुख्य भक्ष्य असते. पण वेळप्रसंगी ते इतर कोळी एवढेच नव्हे तर त्यांच्याच जातीतील अशक्त कोळ्यांवरसुद्धा ताव मारायला पुढेमागे बघत नाहीत. सर्वसाधारणपणे कोळी जरी असले लहानसहान भक्ष्य खात असले तरी काही जातीचे कोळी हे बेडूक, सरडे, उंदीर आणी लहान पक्ष्यांचीसुद्धा शिकार करतात. कोळ्यांचे तोंड हे फक्त द्रव पदार्थ पिण्याकरता खास बनलेले असते. भक्ष्याच्या शरीरातील सर्व जीवनरस हा त्याच्या खास मुखावयातून शोषला जातो. अर्थातच हा द्रव पदार्थ ते पीत असल्यामुळे त्यांना खास वेगळे असे पाणी अगदी कमी लागते. कोळी जरी खादाड असले तरी प्रसंगी मोठ्या काळाकरता ते सहज उपास सोसू शकतात. कोळी त्यांच्या धारदार आणि तिक्ष्ण सुळ्यांनी भक्ष्याच्या शरीरात विष पसरवतात आणि त्यांना बेशुद्ध करून मग त्यांच्यावर ताव मारतात.
जाळे विणणाऱ्या कोळ्यांमधे जेंव्हा जाळ्यात किटक सापडतो तेंव्हा कोळी आधी खात्री करू घेतो की ते त्याच्यासाठी योग्य खाद्य आहे की नाही. जर एखादी विषारी गांधीलमाशी सारखी माशी कोळ्याच्या जाळ्यात अडकली तर कोळी सावधपणे जाउन, तीच्यामधे योग्य अंतर ठेवून तीला जाळ्यातून हळूहळू सोडवण्याच्या प्रयत्न करतो. बऱ्याच वेळेला चविष्ट नसलेले किटक किंवा विषारी, अखाद्य फुलपाखरे जाळ्यार अडकतात तेंव्हासुद्धा त्यांना न चावता त्यांना हळूहळू जाळ्यातून सोडवण्याचा तो प्रयत्न करतो. यामुळे त्याचे उपयोगी रेषमाचे धागे आणि विष यांची बचत होते. खाण्याजोग्या फुलपाखरांना मात्र लगेचच दुसऱ्या प्रकारच्या जाळ्याने वेटोळे घातले जातात आणि नंतर सावकाश भुख लागल्यावर त्याच्यावर ताव मारला जातो.
कुठल्या जातीचा किटक जाळ्यात सापडला आहे याच्यावरूनसुद्धा त्याला कुठे आणि कसे चावे घ्यायचे हे ठरलेले असते. गांधीलमाशी असेल तर तीला डंख करणारा काटा पोटाला असतो, तिथे चावा घेतला जातो. मधमाशी असेल तर तीच्या तोंडाचा चावा घेतला जातो. लाथा मारणारा नाकतोडा असेल तर त्याच्या लांब पायाचा चावा आधी घेतला जातो. पण त्याच वेळेला जर पतंग किंवा घरमाशी असे निरूपद्रवी भक्ष्य असेल तर थेट त्याच्या धडाचा आधी चावा घेतला जातो. जाळे बनवणारे कोळी अश्या प्रकारे शिकार करतात पण फुलात लपून रहाणारा "क्रॅब स्पायडर" हे त्याच्या रंगामुळे आजूबाजूला मिसळून जातात आणि मग तीथे आकर्षित होणाऱ्या किटकावर हल्ला करतात. जमीनीवर रहाणारे कोळी धावत जाउन, उडी मारून इतर किटक, मुंग्या ह्यांना पकडून त्यांची शिकार करतात.
बऱ्याच वेळेला फुलपाखरांचे छायाचित्रण करताना त्यांच्यावर ताव मारणारे, त्यांची शिकार करणारे कोळी बघायला मिळतात. येऊरच्या जंगलात सुंदर, रंगीबेरंगी "कॉमन जझबेल" या फुलपाखराचे छायाचित्रण करत होतो. अचानक ते फुलपाखरू घाणेरीच्या झुडपात बांधलेल्या मोठ्या "जायंट वूड स्पायडर"च्या जाळ्यात अडकले. त्या कोळ्याची भलीमोठी मादी जाळ्यावर त्या फुलपाखराच्या धडपडीची स्पंदने जाणवून लगेचच धावून आली आणि काही सेकंदातच त्याला दुसऱ्या चिकट रेषमाच्या धाग्यांनी वेढून टाकले. फक्त काही सेकंद चाललेला हा शिकारीचा खेळ खरोखरच थरारक होता. दुसऱ्या छायाचित्रात दिसणारे "ग्लासी टायगर" जातीचे फुलपाखरू फुलावर आकर्षित झाले होते पण त्याची हालचाल थोडी वेगळी जाणवत होती. जवळ जाउन निरीक्षण केले तेंव्हा कळले की त्या फुलाच्य खाली "क्रॅब स्पायडर" लपला होता आणि त्याने त्या आकाराने बऱ्याच मोठ्या असलेल्या फुलपाखराला पकडले होते. काहे सेकंदातच त्या फुलपाख्रराच्या शरीरातील सर्व जीवनरस शोषून घेतला आणि फोलकटासारखे उरलेले त्याचे पंख खाली सोडून दिले.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

देवाने धाडलेले किटक.
ह्या किटकाला लेडी बीटल अथवा लेडीबर्ड बीटल असे म्हणतात. या किटकाच्या जवळपास सर्व जाती आपल्याला खुप उपयोगी ठरतात. ह्यांचा आकर्षक आकार आणि रंगसंगती यामुळे एकंदरच यांच्याबद्दल चांगले मत असते आणि फ्रेंच लोक तर यांना "देवाने धाडलेले किटक" असेच संबोधतात. आज जगभरात ह्यांच्या ४००० हून अधिक जाती आढळतात आणि त्यातील बहूतकरून सर्व ह्या त्यांच्या पंखांवरील ठिपक्यांच्या रचनेमुळे वेगवेगळे ओळखता येतात. इतर ढालकीड्यांप्रमाणेच या लेडीबर्ड ढालकीड्याचासुद्धा पुर्ण जीवनक्रम असतो आणि अंडी, अळी, कोष व प्रौढ अश्या चारही अवस्था असतात. साधरणत: अंडी ते प्रौढावस्था ह्या एकंदर कालावधीस ३/४ आठवड्यांचा काळ जावा लागतो. झाडाच्या पानाखाली सुक्ष्म, पिवळी, लांबट १० ते ५० अंडी समुहात घातली जातात. ह्या अंड्यातून ३ ते ५ दिवसात अळी बाहेर येते. ही अळी मावाकीड्यांवर वाढते आणि तीच्या या वाढीसाठी तीला अंदाजे २ ते ३ आठवडे लागतात. यानंतर तीचा कोष होतो आणि त्या कोषातून प्रौढ किटक अंदाजे ७ ते १० दिवसानंतर बाहेर येतो.
ह्या ढालकीड्यांमधे प्रौढ किटक आणि त्यांच्या अळ्या हे दोघेही मावा कीड्यांवर तुटून पडतात. त्याच बरोबर पिकांवर, फुलबागांवर येणारे इतर त्रासदायक किटकही त्यांना खाण्यासाठी चालतात. यांचे एक अळी अंदाजे ४०० मावा कीडे तीच्या अवस्थेमधे फस्त करते आणि प्रौढ कीडा त्याच्या आयुष्यामधे अंदाजे ५००० हून अधिक मावा कीडे फस्त करतो. याच कारणाकरता परदेशात हे लेडीबर्ड ढालकीडे शेतकऱ्यांना मावा कीड्यांचा नाश करायला विकले जातात. हे कीडे एकाच जागेवर वर्षांमागुन वर्षे जमतात. त्यामुळे या किटकांना या जागांवर पकडून मग त्यांना शेतकऱ्यांना, बागायतदारांना विकले जाते. शेतकऱ्यांना मात्र नैसर्गिक कीड नियंत्रण झाल्याने त्याचा अतोनात फायदा होतो.
ह्या ढालकीड्यांना बचावाकरता काही आश्चर्यकारक नैसर्गिक साधने बहाल केलेली आहेत. त्यांचा लाल, भगवा, काळा रंग पक्ष्यांना हे काही फारसे चांगले खाणे नाही याची जाणीव कायम करून देतो. पक्ष्यांना उपजतच जाण असते की जे किटक लाल, भगवे, पिवळे, काळे असतात ते एकतर विषारी असतात किंवा त्यांची चव अतिशय घाणेरडी असते, त्यामुळे ते सहसा अश्या रंगाच्या किटकांच्या वाटेला जात नाहीत. अर्थातच यामुळे हे किटक जरी चावत नसले तरी वाईट चवीचे नक्कीच असतात. त्याच प्रमाणे जेंव्हा त्यांना धोक्याची जाणिव होते तेंव्हा ते मेल्याचे सोंग घेतात. बऱ्याच शिकारी प्राणी पक्ष्यांना जीवंत भक्ष्य खायची सवय असल्यामुळे सहसा ते मृत प्राण्याकडे ढुंकूनही बघत नाहीत. याशीवाय हे कीडे आपल्या पायाच्या सांध्यातून एक खास प्रकारचा घाण वास येणारा स्त्राव सोडतात, यामुळे भक्षक त्यांच्यापासून लांबच रहाण्यात समाधान मानतात.
हा लेडीबर्ड ढालकीडा खरातर भलताच लहान म्हणजे जेमतेम मसुराच्या दाण्याएवढा आणि क्वचीतच दिसणारा. त्यामुळे ठरवून याचे छायाचित्रण मुश्कीलच असते. पण कधी कधी मात्र नशीबाने साथ दिली तर अशी दृश्येसहज मिळूनही जातात. पुणे शहरात सहज टेकडीवर फिरायला गेलो असताना, फुलपाखरांच्या अळ्या शोधता शोधता एका पानावर हा ढालकीडा आजूबाजूच्या मावा कीड्यांवर ताव मारताना आढळला. मात्र सतत पाउस असल्याने याची जास्त काही छायाचित्रे काढता आली नाहीत. तरीसुद्धा त्या थोड्या वेळात या कीड्याने २/३ मावा कीडे फस्त केले. दुसऱ्या छायाचित्रात ह्या लेडीबर्ड ढालकीड्याची अळी दिसत आहे. ही अळी आकाराने प्रौढ ढालकीड्यापेक्षा मोठी असते. भयंकर चपळ असणारी ही अळी सतत एका पानावरून दुसऱ्या पानावर धावपळ करत असते.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

सात वर्षांनी फुलणारी कारवी.
फुलांचा रंग, आकार आणि सुगंधही वेगवेगळा असतो. ही फुले जगातल्या प्रत्येक अधिवासात, प्रत्येक कानाकोपऱ्यात आढळतात. ह्या फुलांच्या अक्षरश: लाखो जाती आज आहेत आणि त्यातील प्रत्येकाचे स्वत:चे असे वैशीष्ट्य आहे. आपल्याला जरी ही फुले मनमोहक वाटत असली तरी त्या झाडाकरता ती त्यांच्या वंशवृद्धीकरता फार उपयोगी ठरतात. झाडाची फलधारणा होण्याकरता परागीभवन आवश्यक असते आणि हे परागीभवन या फुलांमार्फतच होते. जातीनुसार फुलांमधे पुरूष आणि स्त्री भाग वेगवेगळे असतात आणि त्या फुलांचे परागीभवन त्याच जातींच्या दुसऱ्या फुलांबरोबर होते. वेळप्रसंगी त्याच फुलामधेसुद्धा परागीभवन होऊ शकते.
अतिप्राचीन काळी जेंव्हा झाडांना बिया येत असत त्यावेळी त्यांचे परागीभवन वाऱ्यामार्फत होत असे. मात्र त्यानंतर जेंव्हा फुले येणारी झाडे उत्क्रांत झाली तेंव्हा हे पराग वाहण्यासाठी खास यंत्रणा सज्ज झाली. ही फुले खास प्राण्यांना आकर्षित करण्यासाठे बनवली गेली. अर्थातच हे परागाचे "कुरीयर" ने आणण्यासाठी अनेक किटक कामाला लागले आणि त्यामोबदल्यात त्यांना त्यांचे खास अन्न मिळाले. हा त्यांचा मोबदला म्हणजे उच्च प्रथिनयुक्त मधुरस. ह गोड मधुरस अनेक किटकांचे मुख्य अन्न आहे. यात फुलपाखरे, मधमाश्या, ढालकीडे असे कीतीतरी किटक आहेत. या किटकांना हा मधुरस फुलांना भेट देण्यासाठी प्रवृत्त करतो आणि कळत नकळत परागाचे इथुन तिथे प्सरण झाल्याने त्या फुलाचे परागीभवन होते.
फुलांतील मधुरस आणि परागकण हे तर या किटकांना मोबदला म्हणून तर मिळतातच पण ह्या फुलांवर आकर्षित होण्यसाठी फुले अनेल क्लुप्त्या वापरतात. या फुलांचे रंग अतिशय उठावदार आणि आकर्षक असतात त्यामुळे त्यावर हे किटक सहज आकर्षिले जातात. त्याचप्रमाणे बऱ्याच फुलांचा सुगंध अतिशय मनमोहक असतो यामुळे सुद्धा अनेक किटक त्या फुलांवर आकर्षीत होतात. ज्या फुलांना सुवास असतो ती सहसा पांढऱ्या रंगाची असतात आणि प्रसंगी रात्री फुलतात. पण रात्री जरी फुलत असली तरी त्यांचा गंध एवढा जबरदस्त असतो की किटक त्यावर आकर्षित होतातच.
आपण नर्सरीमधुन जेंव्हा गुलाबाचे किंवा इतर फुलझाड आणतो तेंव्हा आपण अशी अपेक्षा करतो की त्यावर सारखी फुले यावीत. मात्र निसर्गात असे कायम घडत नाही. प्रत्येक फुलाचा फुलायचा हंगाम ठरलेला असतो आणि त्या हंगामातच त्या झाडाला फुले बहरतात. ह्या "कारवी"ची तर न्यारीच तर्हा आहे. ही चक्क दर सात वर्षांनी फुलते. पण फुलते ती अशी जबरदस्त की डोंगरच्या डोंगर अगदी जांभळे करून सोडते. ही कारवी किटकांमधे अतिशय प्रिय आहे आणि सतत त्यावर अनेक किटक घोंगावत असतात. सात वर्षांनी फुलल्यामुळे तीच्यापासून मिळणारा मधही तसा थोडास महाग आणि दुर्मीळच असतो. २००० साली कारवी फुलली होती त्यावेळी माझ्याकडे "फिल्म" कॅमेरे होते आज २००७ साली परत कारवी "डिजीटल"च्या जमान्यात फुलली आहे. सध्या ठाण्याच्या जंगलात, राजमाची, कर्नाळा, वाडा, सिंहगड, पुरंदर, कास अश्या अनेक ठिकाणी ही गडद जांभळ्या रंगाची फुले आपल्याला आढळतील. पण जर का आपण या वर्षी ही फुले बघीतली नाहीत तर थेट २०१४ सालापर्यंत आपल्याला वाट बघायला लागेल.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

कुंभारमाशी : मातीतील कुशल कलाकार.
अगदी आपण वापरत तेच सामान वापरून काही काही किटक अतिशय सुंदर, आकर्षक आणि मजबूत घरे बनवतात. कधी कधी तर त्यांची ही घरबांधणी ही आपल्यापेक्षा जास्त सुंदर, टिकाऊ आणि झटपट बनवलेली असते. "वास्प" हा किटकांचा गट मुंग्या आणि मधमाश्या यांच्या बरोबरचा आहे. ह्या माश्या सहसा उत्तम सहजीवनाचे उदाहरण असतात. या त्याच वेळेस इतर उपद्रवी किटकांवर नैसर्गिक नियंत्रण ठेवून आपल्याला त्या उपयोगीच ठरतात. कुंभारमाशी ही मातीतील काम करण्यात सर्वात जास्त कुशल आणि हुषार समजली जाते. ही माशी आधी योग्य जागेची निवड करते. मग त्या फांदीच्या बेचक्यावर किंवा अगदी आपल्या घरातील खिडकीच्या फ्रेमवरसुद्धा ती मातीचा पसरट, उथळ खळगा बनवते. या खळग्यावर अजून अजून मातीचे गोळे आणून हळूहळू ती साधारण अर्ध्या इंचाचे एक मडके बनवते. सर्वात सुंदर म्हणजे ह्या मडक्याचा आकार आणि त्याचे तोंड हुबेहुब आपल्या मडक्यासारखेच असते. ह्या मडक्याचा काठ सुद्धा अगदी गोलाकार आणि बाहेरच्या बाजूस वळलेला असतो. हे मडके बनवण्यासाठी ती आपल्या पुढच्या पायांचा आणि तोंडाचा वापर करते.
हे मडके बनवण्यासाठी तीला माती लागते ती जवळपासच्या नदी, नाल्याच्या, ओढ्याच्या ओलसर काठावरून आणलेली असते. ही माती वाहून आणण्यासाठी तीला अनेक फेऱ्या माराव्या लागतात. दर १०/१५ मिनीटांनी ती एक ओल्या मातीचा गोळा आणून तीचे घरटे लिंपायला घेते. साधारणत: एक ते दोन दिवस तीला एक मडके बनवायला लागतात. यानंतर ती आपले पोट मडक्याच्या आत घालून तीथे तीचे अंडे एका रेशमाच्या धाग्याने लटकवते. यानंतर ती शिकारीकरता बाहेर पडते. फुलपाखरांच्या, पतंगांच्या अळ्या हे तीचे मुख्य लक्ष्य असते. त्या अळ्यांना ती डंख मारून बेशुद्ध करते आणि घरट्यात आणून आत कोंबते. या वेळी घरट्याच्या आत असणाऱ्या अंड्याला धक्का लागणार नाही याची ती योग्य ती काळजी घेते. यानंतर ती त्या मडक्याचे तोंड परत माती आणून लिंपून टाकते. एका मडक्या करता तीचे काम पुर्ण झालेले असते पण अजूनही तीला नवीन घरटी बनवायची असतात म्हणून ती परत झटून कामाला लागते आणि अंदाजे अशीच ५/६ मडकी आजूबाजूला बनवते.
योग्य वेळी घरट्याच्या आत अंड्यातून अळी बाहेर येते आणि तीला लगेचच तिथे साठवलेले ताजे अन्न बेशुद्धा अळीच्या स्वरूपात आयते मिळते. या अळीकरता तीच्या आईने योग्य तेवढेअ अन्न बरोबर साठवलेले असते, आता ही कुंभारमाशी तीच्या अळीला पुरेल इतकेच अन्न कसे ठरवते, ते कीती दिवस ताजे राहीला याचा अंदाज कसा बांधते ही नैसर्गिक कोडी अजूनही उलगडलेली नाहीत. कालांतराने ती अळी तिथेच कोष बनवते आणि काही दिवसानंतर आपल्या मजबूत आणि धारदार तोंडाने मडके आतून पोखरून बाहेर पडते.
आतापर्यंत जंगलात अनेक वेळेला कुंभारमाशीला नदी काठावर ओली माती घरटे बांधायला नेताना बघितले आहे किंवा त्यांची लहान लहान मडकी बघितली आहेत. पण त्यावेळेस त्यांचा पुर्ण जिवनक्रम काही छायाचित्रण करता आला नाही. मात्र काही दिवसांपुर्वी माझ्या घरीच या कुंभारमाशीने मडके बनवायला सुरवात केली त्यामुळे मला अगदी सगळ्या स्थितीमध्ये आणि अवस्थांमधे त्यांची छायाचित्रे घेता आली. अर्थात या करता मला सतत २०/२१ दिवस त्यांचे निरिक्षण करावे लागले. या काळात ती जेमतेम इंचभर लांबीची माशी एवढे अथक प्रयत्न तीचा वंश वाढवण्याकरता करत होती की त्याचे राहून राहून आश्चर्य वाटत होते. एवढे करूनसुद्धा शेवटपर्यंत मला काही त्या मडके फोडून बाहेर येणाऱ्या नवीन वंशाच्या कुंभारमाशीला बघता आले नाही.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

चिमुकल्यांचे स्थलांतर.
स्थलांतर म्हटले की आपल्याला पक्षी स्थलांतर लगेचच आठवते. आज जगात बरेच पक्षी, मोठे प्राणी, मासे स्थलांतर करतात पण अतिशय चिमुकली, नाजुकशी फुलपाखरेसुद्धा स्थलांतर करतात हे बऱ्याच जणांना कदाचित नवीन असेल. लहान आणि नाजुकसुद्धा असणारे हे किटक प्रचंड लांब अंतराचेसुद्धा स्थलांतर सहजासहजी करतात. पण तरीसुद्धा पक्ष्यांचे स्थलांतर आणि फुलपाखरांचे स्थलांतर यात थोडा फरक आहेच. पक्ष्यांचे स्थलांतर दुमार्गी असते तर फुलपाखरांचे एकमार्गी असते. पक्ष्यांसारखी फुलपाखरे परत त्यांच्या जन्मस्थळाला भेट देत नाहीत. पण तरीसुद्धा ही नाजुकशी फुलपाखरे त्यांच्या आयुष्यात एकदाच स्थलांतर करतात आणि हे अंतर अगदी २ कि.मी. पासुन ३००० कि.मी. पर्यंत लांब असू शकते. तापमानातील आणि आर्द्रतेतील बदल, अन्नझाडांची कमतरता आणि अचानक वाढणारी संख्या ही फुलपाखरांच्या स्थलांतराची मुख्य कारणे असू शकतात असा तज्ञांचा अंदाज आहे.
पक्ष्यांमधे अथवा प्राण्यांमधे स्थलांतराचा अभ्यास करणे तसे सोपे असते कारण एकतर ते आकाराने मोठे असतात, त्यांचे आयुष्य जास्त असते आणि दरवर्षी नित्यतियमाने ते त्याच त्याच जागी परत येतात. पण फुलपाखरांचे आयुष्य कमी असते, जी पिढी दक्षिणेकडे स्थलांतर करून अंडी घालते ती तिथेच मरते. त्यांची पुढची पीढी परत उत्तरेकडे उडत येते. या स्थलांतराच्या उड्डाणाकरता ही फुलपाखरे सहसा एकाचे दिशेने दोन भौगोलीक भागात उडतात. सहसा ही उड्डाणे दिवसा आणि त्यातसुद्धा ज्या दिवशी सुर्यप्रकाश चांगला असेल त्या दिवशी होतात. या सुर्यप्रकाशामुळे त्यांना उडण्याकरता योग्य ती उर्जा मिळते. या स्थलांतराकरता फुलपाखरे एकत्र कशी जमतात, कुठल्या दिशेने उदायचे हे कसे ठरवतात आणि जाण्याच्यी ठिकाणी त्यांच्या अळ्यांना भरपुर अन्नझाडे उपलब्ध आहेत की नाही हे त्यांना कसे कळते याचे कोडे काही अजुन पर्यंत उलगडलेले नाही.
आपल्या भारतातसुद्धा दोन प्रकारचे फुलपाखरांचे स्थलांतर बघायला मिळते. पहिल्या प्रकारात एकाच जातीची हजारो फुलपाखरे एकाच दिशेने उडताना दिसतात. यामधे मिल्कवीड आणि व्हाईट्स जातीची फुलापाखरे जास्त असतात. हा उडण्याचा काळ किंवा हंगाम अनिश्चीत असतो. दुसऱ्या प्रकारात हवामानात प्रतिकुल बदल झाल्यामुळे फुलपाखरे दुसरीकडे जातात. या प्रकारात सहसा त्यांची संख्या कमी असते आणि ही डोंगराळ प्रदेशातून खालच्या बाजूस उडतात. अतिथंड हवामान किंवा प्रचंड पाउस हेच याचे मुख्य कारण असते. आज भारतात जवळपास ६० जातीची फुलपाखरे स्थलांतर करतात अशी नोंद आहे. यात प्रामुख्याने कॉमन क्रो, स्ट्राईप्ड टायगर, ब्लु टायगर, डार्क ब्लु टायगर, पी ब्लु, कॉमन अल्बाट्रॉस या जाती आहेत. आज परदेशात फुलपाखरांच्या स्थलांतराच्या वेळी फुलपाखरांचे तज्ञ अक्षरश: ग्लायडर विमान घेउन त्यांचा मागोवा घेतात. पण सध्यातरी आपल्याकडे अश्या सोयीही नाहीत आणि असे लोकही नाहीत. तरीसुद्धा अगदी अलीकडे दक्षिण भारतात यावर जोरात काम सुरू झाले आहे आणि लवकरच त्या अभ्यासाचा, नोंदींचा आपल्या सर्वांना फायदा होइल.
आज भारतात या फुलपाखरांच्या स्थलांतराच्या अभ्यास न झाल्यामुळे त्यांची काही ठोस दिशा, वेळ आणि काळ आपल्याला माहित नाही. त्यामुळे या स्थलांतरचे छायाचित्रण म्हणजे मोठे कठिणच काम आहे. पण जर का तुम्ही हिवाळ्यात जंगलात फिरायला गेलात आणि तुम्हाला यदाकदाचीत ही स्थलांतर करणारी फुलपाखरे दिसली तर मात्र त्यांचे छायाचित्रण करायचा मजा येते. याचे कारण एरवी आपल्याला एखाद दुसरे फुलपाखरू दिसते पण यावेळी मात्र हजारो फुलपाखरे एकाच वेळेस त्या जागी आपल्याकरता उपलब्ध असतात आणि या हजारो उडणाऱ्या, बसलेल्या फुलपाखरांपैकी कोणाचे छायाचित्र काढू ? असाच प्रश्न कायम पडतो. एकाच झाडावर बसलेली अगदी शेकडो फुलपाखरे मी आंबोली, वेळास, फणसाड, येऊर येथे बघीतली आहेत. त्यांच्या अगदी जवळ गेल्यावर त्यातली बरीचशी उडतात पण तरीसुद्धा तुमच्या "फ्रेम"मधे १०/१२ फुलपाखरे तरी हमखास येणारच.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

या कोषामागे दडलय काय ?
काही किटक त्यांच्या आयुष्यामधे संपुर्ण अवस्थांतर करतात. याचा अर्थ असा की त्यांच्या अयुष्यातील एकंदर जीवन अवस्थांमधली कुठलीही अवस्था दुसऱ्या अवस्थांसारखी नसते. या किटकांची लहान पिल्ले ही त्यांच्या पालकांपेक्षा आकाराने, रंगाने, रूपाने एकदम वेगळी दिसणारी असतात. फुलपाखरांच्या आणि पतंगांच्या बाबतीत असेच घडते. फुलपाखराची मादी अंडी घालते ती अंडी एकदम वेगवेगळ्या आकाराची, रंगाची असतात. त्यानंतर त्यातून बाहेर येणारी अळी ही तर वेगळेच रंग असलेली असते. ही अळी वाढता वाढता पाच वेळा कात टाकते आणि त्यानंतर तीचा वेगळ्याच आकाराचा, रंगाचा कोष होतो. हा कोष मात्र बिलकुल वाढत नाही आणि हालचालही करत नाही. काही दिवसानंतर या कोषातून एक सुंदर, नाजूक पण वेगळ्याच रंगाचे फुलपाखरू बाहेर येते.
असेच हे "टॉनी कोस्टर" फुलपाखरू नुकतेच कोषातून बाहेर येत आहे. याचा रंग त्याच्या काटेरी, लालसर तपकीरी अळीपेक्षा कीतीतरी वेगळा आहे. जरी याचे पंख पुर्ण उलगडलेले नाहीत, सुकलेले नाहीत तरी त्याचा रंग पिवळसर भगवा आहे आणि त्यावर पांढरे, काळे ठिपके आहेत हे स्पष्ट दिसत आहे. साधारणत: महिन्याभरापुर्वी हे एक अतिशय बारके पिवळसर अंड्याच्या स्वरूपात होते. त्यानंतर त्यातून अळी बाहेर आली आणि तीने तीच्या कवचावरच उच्च प्रतीच्या प्रथीनांकरता ताव मारला. या जातीची फुलपाखरे कृष्णकमळाच्या वेलीवर मोठ्या संख्येने अंडी घालतात. बऱ्याच वेळा त्यातून एकाच वेळेस अळ्या बाहेर येतात आणि त्याच पानावर काही काळ रहातात. या वेळेस त्या पानाचा वरचा नाजूक पापुद्रा खाउन ते दिवस काढतात. काही दिवसानंतर मात्र त्या स्वतंत्र, वेगळ्या होऊन नवीन पानावर जातात आणि एकट्या रहातात. ही लालसर काळपट दिसणारी अळी प्रचंड खादाड असते आणि अक्षरश: पानामागून पान आणि फांदीमागून फांदी संपवत जाते.
यांचा कोष मात्र दिसायला अतिशय सुंदर असतो. फांदीवर लटकणारा हा कोष जेमतेम पाउण इंचाएवढा लांब असतो. याचा रंग परत वेगळा आणि फिकट गुलबट, पांढरा असतो आणि त्यावर काळ्या रेघांची नक्षी असते. त्यावर भगवे बारीक ठिपकेसुद्धा असतात. अंदाजे ७/८ दिवस हा कोष वेलीवर उलटा लटकत असतो. ज्या दिवशी फुलपाखरू बाहेर येणार त्याच्या आदल्या दिवशी हा कोष काळपट होतो. त्याचे बाह्याआवरण पारदर्शक होते आणि आतल्या पंखांचा रंग, आणि अवयव स्पष्ट दिसू लागतात.
बदलापुरला मला ह्या फुलपाखराचा संपुर्ण जीवनक्रम एका दिवसात एकाच वेळेस अचानक दिसला. कृष्णकमळाच्या वेलीचा एक मोठा मांडव होता. तिथे एका ठिकाणी कोषातून नुकतेच फुलपाखरू बाहेर आले होते. नंतर आजूबाजूला बारकाईने बघीतले तर काही पानांवर पिवळसर अंड्यांचे पुंजकेच पुंजके मला दिसले. काही पानांवर अर्धी अंडी शाबूत होती तर अर्ध्या अंड्यातून अळ्या नुकत्याच वळवळत बाहेर आल्या होत्या. इतर काही पानांवर वेगवेगळ्या अवस्थांमधील अळ्या, वेगवेगळ्या आकारात होत्या. काही काही अळ्यांनी नुकतीच कात टाकलेली होती आणि त्यांचे चमकदार रंग आणि बाजूला जुनी कातही तशीच दिसत होती. पलीकडे एका फांदीवर ह्या जातीच्या फुलपाखरांची जोडी मिलनावस्थेमधे दिसली. मांडवाच्या खालच्या बाजूला एक मादी आपले पोट वळवून अंडी घालतानासुद्धा दिसत होती. एकाच दिवशी ह्या फुलपाखरांच्या सर्व अवस्था आणि जिवनक्रम एकाच ठिकाणी दिसणे म्हणजे खरोखरच नवलाची गोष्ट होती.
नंतर यातला कोष घरी आणून त्यातून फुलपाखरू बाहेर येतानाचे छायाचित्रण करायाला दिवाळीच्या दिवशी अक्षरश: पहाटे पाचला उठून बसलो. अंदाजे सव्वा सातच्या सुमारास हलकेच तो कोष फाटून ते फुलपाखरू बाहेर आले आणि त्याने पंखांची उघडमीट केली. त्यावेळेस ते पंख ओले आणि आक्रसलेले होते. ज्या क्षणाची मी दोन अडीच तास वाट बघीतली ते फुलपाखरू बाहेर येणे मात्र काही सेकंदातच पार पडले आणि जेमतेम काही छायाचित्रे मिळाली. अर्थातच एका स्थीर कोषातून ते चळवळे फुलपाखरू बाहेर येताना बघणे हा एक अविस्मरणीय अनुभव मला आणि माझ्या कॅमेरालाही होता.
युवराज गुर्जर.

http://www.yuwarajgurjar.com/

जमिनीवर धावणारा मासा.
जमिनीवर चलाणारा मासा हीए कल्पनाचा आपण करू शकत नाही कारण मासे म्हटले की की ते पाण्यातच पोहत असणार असी आपली समजूत असते. अर्थात बऱ्याच अंशी ते खरेसुद्धा आहे पण प्रत्येक नियमाला जसा अपवाद असतो तसाच याला पण अपवाद नक्कीच आहे. नीवटी किंवा इंग्रजी मध्ये मड स्किपर हा मासा अगदी बेडकासारखा उभयचर प्रवृत्तीचा आहे. आज जगभरात अनेक जातीच्या निवट्या आहेत आणि त्या प्रामुख्याने आशिया, आफ्रिका आणि ऑस्ट्रेलिया खंडात सापडतात. खाडीचे पाणी ओसरले की तीथल्या चिकट चीखलावर या हमखास आपल्याला दिसतात. बारके जीवजंतू आणि शेवाळे खाण्यासाठी त्यांची धावपळ सुरू असते. साधारणत: यांचा रंग आजूबाजूच्या चीखलाशी अगदी मिळताजुळता असतो त्यामुळे समुद्रपक्ष्यांना ते पटकन दिसत नाहीत आणि त्यांचा सहज बचाव होऊ शकतो. यांचे शरीर मागे निमुळते होत गेलेले असते आणि त्यांना पाठीवर व शरीराच्या दोन्ही बाजूंना कल्ले असतात. हे बाजूचे कल्ले अगदी त्यांच्या पायासारखे दिसतात आणि तसेच कामसुद्धा करतात. चीखलावर पटपट पळायला आणि दगडावर आधार घ्यायला त्यांना ते उपयुक्त ठरतात. खालच्या कल्ल्यांना पकड घेण्यासाठी खास सोय असते यामुळे ते खडकावर, तिवराच्या झाडाच्या मुळांवर सहज चिकटून अन्न शोधू शकतात. वरचे कल्ले मात्र वेगवेगळ्या आकाराचे आणि रंगाचे असतात. जातीप्रमाणे यात बदल होत जातो आणि एकमेकांना संदेश आणि धोक्याचा इशारा देण्यासाठी वापरले जातात. याकरता त्यांची जलद उघडमीट केली जाते आणि प्रसंगी अगदी ते झेंड्यासारखे पण फडकवले जातात.
साधरणत: यांची लांबी ६ ते ८ इंच असते. मागे निमुळती होणारी त्यांची शरीररचना असून यांचे डोके जरा अंमळ मोठेच असते आणि त्यातूनही त्यांचे डोळे अतिशय बटबटीत आणि बाहेर आलेले असतात. हे मोठे डोळे ते कायम पाण्याबाहेर काढून आजूबाजूच्या परिस्थीतीचा अंदाज घेत रहातात. मधे मधे डोळ्यांचे उघडमीट करून त्यात आर्द्रता कायम राहील असे बघतात. त्यांच्या रंगामुळे ते खाडीतील चीखलात सहज मिसळून जातात पण तरीसुद्धा जर एखादा पक्षी त्यांच्यावर चाल करून आला तर ते अतिशय शिताफीने लांब उडी मारून जवळपासच्या पाण्यात शिरतात किंवा कुठल्यातरी बीळात घुसतात. याशीवाय त्यांचे शरीर इतके बुळबुळीत असते की त्यांना पकडणे म्हणजे मोठे बिकट काम असते. यांचा विणीचा हंगाम सहसा पावसाळ्याआधी असतो. या काळात नर त्यांच्या जागेची राखण करतात. पाण्याबाहेर आपले सर्व कल्ले ताणून ते लांब उड्या मारून "मी मिलनास तयार आहे" अशी जाहिरात करत रहातात. त्याचप्रमाणे प्रतिस्पर्धी नरांनासुद्धा ते त्यांच्या भागातून पळवून लावतात. मिलनास मादी तयार झाली की ती त्याच्या पाणी भरलेल्या चीखलाच्या बीळात शीरते आणि तीथे अंडी घालते. जेंव्हा भरतीच्या वेळी पाणी चढत जाते तेंव्हा ती त्या बीळाचा तोंड आपल्या तोंडाच्या सहाय्याने चीखलानी बंद करते.
खरेतर माशांचे छायाचित्रण करायचे म्हणजे अंडरवॉटर कॅमेरा हवा पण या जमीनीवरच्या माश्यांमुळे पाण्यावरही यांचे छायाचित्रण करता येते. अर्थात अतिशय चिकट असलेल्या चीखलात हे मासे रहात असल्यामुळे अतिशय सावकाश आणि जपून त्यांच्याइथे जावे लागते. मुंबईच्या आसपास जीथे तिवरांची जंगले जास्त आहेत अशा ठिकाणी यांचे छायाचित्रण शक्य होऊ शकते. परदेशात या माश्यांना फीश टँकमधे ठेवण्यासाठी आणि त्यांची कृत्रीम पैदास करण्यासाठी मोठी मागणी असते. आपल्याकडे मात्र हे मासे अजून निसर्गातच बघायला मिळू शकतात.
युवराज गुर्जर.

http://www.yuwarajgurjar.com/

उडणाऱ्या बिया.
झाडांचे प्रजनन पक्षी, प्राण्यांच्या प्रजननापेक्षा फार वेगळ्या पद्धतीने होते. झाडे झुडपे नविन रोपे बनवण्यासाठी बियांचा वापर करतात. ही नविन रोपे होण्यासाठी उआ बिया लांबवर जाउन जमिनीत रूजाव्या लागतात. पालक झाडापेक्षा जेवढ्या लांबवर या बिया जातील तेवढी त्यांच्या जगण्याची शक्यता जास्त असते. सहसा झाडांच्या या बियांचा प्रवास होण्यासाठी चार पद्धती वापरल्या जातात आणि यालाच बीज प्रसारण असे म्हणतात. सर्वात सोपी आणि सहज पद्धत म्हणजे वाऱ्यामुळे बीज प्रसारण. या प्रकारात बारक्या झाडांच्या बिया ह्या वाऱ्यामार्फत जाउन योग्य त्या जागी रूजल्या जातात. या बिया उडत जाण्यासाठी योग्य त्या आकाराच्या बनलेल्या असतात अथवा त्यांना योग्य तो भाग जोडला असतो. ऎन किंवा तत्सम जातीच्या बिया ह्या भिरभिऱ्यासारख्या चक्राकार हवेत फिरत जातात आणि लांबवर हवेतून वाहून नेल्या जातात. कुडासारख्या झाडाच्या बियांना वाहून नेण्यासाठी त्यांच्यावर बारीक केसाळ कापसासारख्या छत्र्या असतात. एखाद्या पॅराशूटसारख्या ह्या छत्र्या वाऱ्यावर लांब तरंगत जाउन, बऱ्याच अंतरावर ते बी पोहोचवतात. लहानपणी आपण ह्यांनाच "म्हातारी म्हातारी" म्हणून खेळत असायचो. ह्या पद्धतीत हवेतून या बिया लांब तरंगत जातात त्यामुळे ह्या बिया अथवा म्हाताऱ्या या नाजूक आणि हवेपेक्षा जास्त हलक्या असतात.
दुसऱ्या पद्धतीत झाडांचे बीजप्रसारण हे पक्षी, प्राण्यांमार्फत केले जाते. हे प्राणी सुद्धा वेगवेगळ्या पद्धतीने हे बीज प्रसारण करतात. बरीच फळे ही गोड, रसाळ आणि खाण्यायोग्य असतात त्यामुळे त्यांच्या आकर्षणाने प्राणी ही फळे खातात आणि त्यांच्या विष्ठेतून न पचलेल्या अनेक बिया दुरवर पसरवल्या जातात. दुसरी काही फळे ही काटेरी असतात. ही काटेरी फळे गाई, गुरांच्या केसाळ शरीरावर चिकटून लांबवर प्रवास करतात. तिसऱ्या प्रकारात पाण्यामार्फत बिया लांबवर पोहोचवल्या जातात. या प्रकारात सहसा ही झाडे नदी अथवा समुद्राकाठी असतात. फळे पक्व झाल्यावर ती वरून खालच्या वाहत्या पाण्यात पडतात आणि लांबवर तरंगत जातात. कालांतराने ती काठाला लागतात आणि त्या ठिकाणी रूजतात. या प्रकारात ह्या बियांवर पाण्यावर तरंगण्यासाठी एक खास आवरण असते जे त्या बियाणाला सुरक्षीत ठेवते पण त्याच वेळेस ते सहज पाण्यावर तरंगूही शकते. नारळ अथवा तिवरांची फळे असा पाण्यावर प्रवास करतात आणि लांबवर जाउन रूजतात.
चौथ्या प्रकारात ही बियाणे लांबवर फेकली जातात. सहसा ज्या झाडांना शेंगा येतात त्यांचे बीज प्रसारण असे होते. झाडावरच या शेंगा सुकतात आणि योग्य वेळ आल्यावर जोराने आवाज करून त्या तडकतात व आतल्या बिया लांबवर फेकल्या जातात. लहान झुडपांच्या बिया या ५/६ फुट लांब फेकल्या जातात पण जर गारंबीची वेल असेल तर त्याच्या शेंगेचा एखाद्या बंदूकीच्या गोळीएवढा आवाज होऊन ती शेंग फुटते आणि आतली मोठी बी कीत्येक मीटर लांब फेकली जाते.
बऱ्याच वेळेला पावसाळ्यानंतर, फुलांचा हंगाम संपल्यावर जंगलात फिरताना छायाचित्रण फार कमी होते. पण अश्या वेळेस जर आपण निसर्गातल्या ह्या बारक्या बारक्या गोष्टी न्याहाळल्या तर अनेक गमतीदार प्रकार बघायला तर मिळतातच पण छान, आकर्षक छायाचित्रेसुद्धा मिळू शकतात. जानेवारी, फेब्रुवारीच्या महिन्यात जंगलातील गवत, अनेक बारकी झुडपे यांना फुले, फळे येतात. याच वेळेस अनेक पानगळ होणाऱ्या झाडांना शेंगा, फळे येऊन ती सुकतात अशा वेळेस जर बारकाईने त्यांच्या कडे लक्ष दिले तर खरोखरच सुंदर छायाचित्रे मिळू शकतात.
युवराज गुर्जर.

http://www.yuwarajgurjar.com/

पाण्यावर धावणारा किटक.
आपण आता आकाशात उडणारे पक्षी किंवा पाण्यात पोहोणारे मासे नेहेमीच बघतो, आपल्या त्यात विशेष असे काहीच वाटत नाही. आपण आपल्या बुद्धीच्या जोरावर नवीन नवीन शोध लावून आणि आतातर ते "स्वस्त"ही करून आपणही आज आकाशात विमानातून उडू शकतो किंवा पाणबूडीतून पाण्याखाली खोल जाउ शकतो. पण हा "वॉटर स्केटर" अथवा "वॉटर स्ट्रायडर" म्हणजे एक अदभूत चमत्कार आहे. हा चक्क पाण्यावर चालत, धावत असतो. आपण अगदी रस्त्यावर शांत उभे असू तसा हा पाण्यावर एकदम स्थिर असतो. पण जेंव्हा एखादे भक्ष्य त्याच्या नजरेच्या टप्प्यात येते तेंव्हा हा अगदी डोळ्याची पापणी लवते न लवते तोच त्याच्यावर तुटून पडतो. ते पाण्यावर संथ तरळण्यात एवढे तरबेज असतात की त्यांची ही पाण्यावरची धावपळ पाण्यावर फारसे तरंगही उमटवू शकत नाहीत. पण पाण्यावर पाण्यासाठी आलेल्या भक्ष्याचा मात्र ते तोपर्यंत फन्ना उडवतात.
ह्या किटकाच्या अंगावर अतिसुक्ष्म असे पांढरे केस असतात जे त्याला पाण्यापासुन ओले होण्यास अथवा बुडण्यापासुन बचावतात. ते पाण्यावर लांब लांब उड्यापण मारतात पण अशी ही लांब उडी मारल्यावरसुद्धा जेंव्हा ते पाण्यावर उतरतात तेंव्हा त्याने पाण्यावरचा पृष्ठभाग दुभंगलेला नसतो. हे असे पाण्यावर लिलया तरळण्यासाठी त्यांना त्यांचे मागचे चार पाय उपयोगी ठरतात. हे पाण्यावर तरंगण्यात एवढे कुशल असतात की त्यांचे मिलनही ते पाण्यावर तरंगता, तरंगता, तरळत करतात. हा पाण्यावर तरळण्याचा त्यांचा वेगही जलद म्हणजे ३० इंच प्रतिसेकंद असतो. अशाच ह्या तरळणाऱ्या किटकांची जी समुद्रातील उपजात आहे ती जमीनीपेक्षा कित्येक मैल आत पाण्यावर सहज आणि जलद तरळत जाते. तेथे त्यांना नावलासुद्धा जमीन बघायला, चालायला मिळत नाही.
या किटकाचे वजन एवढे कमी असते की त्याला पाण्यावर तरंगण्यासाठी पाण्याच्या पृष्ठभागाचा तणाव अथवा ताठरता उपयोगी पडते. त्यातसुद्धा त्याचे ते जेमतेम वजन त्यांच्या शरीराच्या सहा पायांवर विभागलेले असते त्यामुळे ते पाण्यात न बुडता, पाण्यावर चक्क चालू शकतात. त्यानंतर ते वल्ही वल्हवल्यासारखे आपले मागचे पाय हलवतात आणि त्यांना तरळण्यासाठी प्रचंड गती मिळते. असेच पाण्यावर तरळताना त्यांना पाण्यावर उठलेल्या तरंगांमुळे पाण्यामधे कोणतरी किटक, भक्ष्य आले आहे हे समजते आणि मग त्वरेने त्या दिशेने जाउन त्याच्यावर हल्ला करतात. अर्थात हे असे जरी पट्टीचे शिकारी असले तरी त्यांना शह देणारा कोणीतरी असतोच. एक प्रकारचा ढालकीडा त्याच्या पोटातून एक तेलाचा थेंब पाण्यावर सोडतो यामुळे त्या पाण्याच्या पृष्ठभागावरचा तणाव प्रचंड कमी होऊन तो ढालकीडा त्या तेलाच्या थेंबामुळे प्रचंड वेगाने पुढे ढकलला जातो आणि त्याचा बचाव ह्या तरळणाऱ्या "वॉटर स्केटर"पासून होतो.
पाण्यावरचा हा किटक असल्यामुळे त्याचे छायाचित्रण नेहेमीच कठीन आणि चकवणारे असते. पाण्यावर असल्यामुळे तुम्हाला अगदी जपून तुमचा कॅमेरा आणि तुम्हाला संभाळून वावरावे लागते. तुमच्या जराशाही हालचालीने अथवा सावलीमुळे ते पाण्यावर दुरवर आत जातात आणि मग काही त्यांचे छायाचित्रण शक्य होत नाही. लांब पल्ल्याची लेन्स लावली की हवे तेवढे मोठे छायाचित्र मिळत नाही आणि मॅक्रो लेन्स लावली की ते किटक काही हवे तेवढे जवळ येत नाहीत. पाण्यावर ते सुद्धा अथक आणि प्रचंड वेगाने पळत असतात त्यामुळे त्यांचे स्थीर छायाचित्र मिळायला कित्येक वेळ शांतपणे वाट बघायला लागते. आपली जराशीही हालचाल किंवा त्याने बदललेली त्याची दिशा यामुळे बऱ्याच वेळा छायाचित्रात स्पष्ट प्रतिमे ऐवजी धुसर आणि हललेल्याच प्रतिमाच जास्त बघायला मिळतात. अर्थातच न थकता आणि निश्चयाने त्यांच्या मागावर राहिलो तर नक्कीच छान छायाचित्र मिळण्याची हमी असते.
युवराज गुर्जर.

http://www.yuwarajgurjar.com/

सापाची मावशी.
पावसाळ्यानंतर ओल्या गवतात, पालापाचोळ्यात पटकन झालेली हालचाल जाणवते, ही असते सापसुरळी किंवा सापाची मावशी. इंग्रजीमध्ये हीला "स्किंक" असे म्हणतात. आज जगात ह्यांच्या बऱ्याच जाती आढळत असल्या तरी सर्वात जास्त प्रजाती ऑस्ट्रेलीयात आढळतात. आपल्याकडची ही जी सापसुरळी आहे ती भारतात सर्वत्र सहज सापडते. हीचा रंग गडद तपकिरी असून ती एकदम चमकदार, झळाळी असलेली असते. तीच्या अंगावर डोळ्यापासून ते शेपटीपर्यंत एक पांढरट पट्टा असतो. विणीच्या हंगामात नरांचा गळा गडद लाल, भगवा रंगाचा होतो. सहसा ह्या जमीनीवर सापडतात आणि जमीनीवरच्या ओल्या, सुक्या पालापाचोळ्यातून कायम फिरताना दिसतात. हीच्या हालचाली अतिशय चपळ असतात आणि त्यामुळे पालापाचोळ्यावर आवाजाचा कानोसा घेतला तर फक्त हीची शेपटीच बऱ्याचवेळेस पानाखाली दडताना दिसते. ह्या सापसुरळ्या मांसाहारी असतात आणि जमीनीवर धावत जाउन, झेप घेउन कोळी, मुंग्या आणि किटकांना पकडून खातात.
ह्या सापसुरळ्यांचे जीभ हे त्यांच्याकरता जाणीवेचे प्रमुख साधन आहे. इतर बरेचसे सरिसृप त्यांच्या दृष्टीवर, वास घेण्याच्या क्षमतेवर किंवा ऐकण्याच्या क्षमतेवर अवलंबून असतात. पण्य ह्या सापसुरळी सारखे काही जण त्यांच्या जिभेनेच चव आणि वास वेगवेगळे ओळखू शकतात. धोक्याची वेळी आपली शेपुट तोडून तिथून पळ काढणे ही त्यांची अजून एक खासियत. या जातीतीले नर विणीच्या हंगामात आक्रमकतेने मादीकरता इतर नरांशी भांडतात. मिलनानंतर माद्या साधारणत: झाडांच्या वठलेल्या ओंडक्यांखाली, दगडांच्या खबदाडीत अंडी घालतात. एका वेळेला अंदाजे ७/८ पिल्ले बाहेर येतात. ही पिल्ले अतिशय बारकी आणि पालकांपेक्षा अधिक गडद रंगाची असतात. ह्या सापसुरळ्या आणि इतर सरडे यांच्यामधे सहज ओळखण्याची खुण यांची त्वचा सरड्यांएवढी जास्त खरखरीत नसते आणि त्यांच्यासारखे यांचे पाय लांब आणि मजबूत नसतात.
आज जवळपास १००हून अधिक जाती भारतात आढळत असल्यातरी ह्यांचा अभ्यास जास्त न झाल्यामुळे त्यांच्याविषयी आणि त्यांच्या सवयींविषयी जास्त माहिती आज उपलब्ध नाही. ह्या सरपटणाऱ्या प्राण्यांची त्वचा रखरखीत, खवले असलेली, कोरडी आणि कुठल्याही प्रकारच्या ग्रंथी नसलेली असते. ह्या त्वचेवरील खवल्यांच्या आकडा, आकार, त्यांची जागा यांच्यावरून त्यांची ओळख बऱ्याचवेळेस होते. जेव्हा या सरपटणाऱ्या प्राण्यांचे शरीर वाढते तेंव्हा ही त्वचा त्यांना अपुरी पडते आणि मग ते ही अपुरी त्वचा कातीच्या स्वरूपात काढून टाकतात आणि त्या आत त्यांना नवीन, अधीक लवचीक आणि त्यांचे मोठे, वाढलेले शरीर सामावणारी त्वचा उपलब्ध असते.
अतिशय चपळ असणारी ही सापसुरळी एरवी कधीही एका ठिकाणी थांबत नाही. मात्र शित रक्ताचे हे प्राणी असल्यामुळे थंडीमधे, सकाळच्या प्रहरी कोवळ्या उन्हात त्या "उन खाताना" (बास्कींग) आढळतात. त्याचप्रमाणे उन्हाळ्यात जेव्हा फुलपाखरांचे "चिखल पान" (मड पडलिंग) सुरु असते तेंव्हा हळूच दगडामागे लपून मग झपाट्याने त्यांच्यावर झडप घालताना मी त्यांना कित्येक वेळेला बघितले आहे. अर्थान नुसत्या जरी त्या बऱ्याच वेळेला दिसत असल्या तरी त्यांचे छायाचित्र मिळायला संयम आणि योग्य ती वेळच यायला लागते.
युवराज गुर्जर.

http://www.yuwarajgurjar.com/

फुलपाखरांचा व्हॅलेंटाईन डे.
फुलपाखरे लहान, नाजूक आणि तशी अल्पायुषी असल्यामुळे त्यांना त्यांचा वंश पुढे वाढवण्यासाठी फार थोडा वेळ मिळतो. या थोडक्या वेळातच नराला योग्य त्या मादीला शोधून तीला स्वत:कडे आकर्षित करून मिलन करायचे असते. अर्थातच त्यामुळे त्याच्यासाठी त्याचा हा व्हॅलेंटाईन जरी "डे" नसला तरी हा काळ महत्वाचा असतो. आपल्या जातीच्या, योग्य आणि मिलनास तयार मादीला शोधण्यासाठी नर गोन मार्ग अवलंबतात. एक तर ते उंच फांदीवर जाउन टेहेळणी करतात. यामुळे ते आजुबाजुने जाणाऱ्या माद्यांवर लक्ष ठेवतात आणि त्याच वेळेस दुसरा कोणी प्रतिस्पर्धी घुसखोर नर त्यांच्या या हद्दीत येत नाही ना हे सुद्धा पहातात. दुसऱ्या मार्गामधे नर आजुबाजुला जीथे त्याला माद्या मिळण्याची शक्यता वाटते त्या ठिकाणांना भेटी देत रहातात. जर का या दोनही मार्गांमुळे त्याला मादी दिसली तर त्याचे पुढचे काम सुरू होते. मादी दिसली की त्याचे अर्धे काम झाले असले तरी त्याला योग्य जात, लिंग, मादी मिलनास तयार आहे की नाही याची शहानिशा करावी लागते. त्याचप्रमाणे मादीसुद्धा नर मिलनास तयार असेल तर नर योग्य आकाराचा, उठावदार रंगाचा आणि वासाचा आहे की नाही हे पडताळून बघते.
प्रत्यक्ष बघून जरी नर मादी शोधत असला तरी बऱ्याच वेळेस त्यांच्या शरीरातून प्रसरण झालेल्या संप्रेरकांमुळे त्यांना योग्य तो "सिग्नल" मिळतो. या करता उडणारे नर आजुबाजुने जाणाऱ्या माद्यांच्या आसपास उडत रहातात. यामुळे मादीला संप्रेरकांचा वास येउन जर ती मिलनास तयार असेल तर थांबते आणि जवळपास उतरते. नर तीच्या आसपास उडत रहातो आणि तीच्या पंखांना, पायांना, स्पर्शीकांना स्पर्श करत रहातो. मादीने जर अनुकूल हालचाली केल्या तर तो तीच्या शेजारीच उतरतो. यानंतर त्यांचे प्रत्यक्ष मिलन घडून येते. मिलनाचा हा काळ अगदी अर्ध्या तासापासून ते २४ तासांपेक्षा जास्त असू शकतो. काही काही जाती सकाळी मिलन करणे पसंद करतात तर काही जाती दुपारी मिलन करतात. जर का या मिलन जोडीला धोका जाणवला तर सर्वसाधारणपणे मोठी असलेली मादी तशीच त्या अवस्थेत नराला घेउन उडत जाउन दुर सुरक्षीत ठिकाणी बसते. या मिलनानंतर मादीचे मुख्य काम असते ते योग्य असे अन्नझाड निवडून त्यावर अंडी घालण्याचे. काही जातीची फुलपाखरे एकेकटे अंडे घालतात त्यामुळे अर्थातच त्यांना बऱ्याच अन्नझाडांना भेटी द्याव्या लागतात. तर काही जातीची फुलपाखरे पुंजक्याने अंडी घालतात त्यामुळे त्यांचे एक दोन झाडांवरच काम निभावून जाते. बऱ्याच वेळेस या अन्नझाडांच्या आसपासच या माद्या आढळत असल्यामुळे बरेचसे नर सुद्धा या झाडांच्या आसपास त्यांच्याभोवती पिंगा घालताना आढळतात.
फुलपाखरांचे छायाचित्रण करताना जर का आपल्याला त्यांच्या सवयी माहित असतील तर आपल्याला त्यांची अधिक छान छायाचित्रे मिळू शकतात. एकदा नागलाच्या जंगलात हिवाळ्यात पहाटे गेलो असताना "कॉमन गल" जातीचा नर मादीच्या आसपास उडताना मला दिसला. बराच वेळ त्याने मादीच्या आसपास घिरट्या घालवण्यात घालवला. काही वेळानंतर जेव्हा त्याला समजले की मादी मिलनास तयार आहे तेंव्हा तो तीच्या अगदी बाजूस उतरला आणि त्यांचे मिलन सुरू झाले. अर्थात हे असे होणार हे मला माहित असल्यामुळे मी बराच काळ तीथे थांबून राहिलो आणि मला त्यांची बरीच वेगवेगळी छायाचित्रे मिळाली. मागे अरालमच्या अभयारण्यात एक भलामोठा "ब्लू मॉरमॉन" चा नर त्या जातीच्या मादीच्या कोषाबाहेर ती बाहेर येण्याची वाट बघत बसला होता. कोषाबाहेर मादी आल्यावर त्याला इतरत्र शोधाशोध न करता तीथल्या तीथे ती मिलनास आयती मिळणार होती. थोडा वेळ झाल्यावर अक्षरश: कोषातून बाहेर पडल्यापडल्या त्याने तीला मिलनास उद्युक्त केले आणि चक्क कोषाच्या वरच त्यांचे मिलन सुरू झाले. सोबतच्या छायाचित्रात अगदी झळाळणारी नवी कोरी मादी आणि नराची मिलन जोडी आणि खाली रिकामा कोष दिसत आहे. मात्र अशी छायाचित्रे मिळायला थोडेफार नशीब आणि त्यांचा अभ्यास असायला लागतो.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/